Di dawiya desthilatdariya emewî û destpêka ebasiyan de dijbereyê (muxalefetê) berê xwe dabû çanda rojhilatî û bermayeyên devkî yên Kurdistan, Aran, Îran û Sind-Hindê berhev dikirin. Her çiqas berhevkirina vê çandê bi kêrî dîroka gelên van deveran hatibin jî, armanca vê tomarkirinê jî qirêj bû. Dijbereya ereb dixwest ku bi awayekî ji emewiyan rizgar bibe û bêyî biyaniyên rojhilatî ev ne pêkan bû. Lewre wekî bertekeke li dijî emewiyan dest bi vê berhevkariyê kirin.

Bi rastî piştî têkçûna emewiyan û serkeftina dijbereya ebasî belgeyên girîng ji çanda rojhilatî nemabûn; tenê tomereyên devkî yên gelêrî mabûn ku farsan piştre li ser wan destkeftiyan felsefeya xwe ya neteweyî ava kir. Lê belê vê rewşê jî zêde nedomand û tirkên dagirker heta Bexdayê hatin, wan jî piraniya van berhemên muxalifî emewiyan şewitand. Dîsa jî berhemên rizgarbûyî têra danîna bingehekê dikir û bi vî awayî felsefeya rojhilatî ya emewî-ebasî derkete holê. Xwedê rastiyê hez bike, çanda emewî-ebasî jî kopyeyekê çanda rûçikandî ya yûnanî ye ku dibistanên wekî “murcieyî”, “mutezîleyî”, “kelamî”, “sûfî”, “cebrî”, “qederî”, “ixwanusafayî”, “matûrîdî”, “eşarî”, “îşraqî”, “selefî”, “tabiî”, “dehrî”, “behayî”, “îsmaîlî”, “nuseyrî”, “meşaî”, “hurûfî”, “batinî”, “muşebihî”, “mucesimî” û hwd ji wê zane, bi şîrê wê têr bûne. Lê belê li kêleka van dibistanên hizrî yên qaşo îslamî de çend dibistanên medoparsî yên wekî “manîheyî”, “zerdeştî”, “durzî (durustî), “xuremdînî” û hwd jî derketine holê ku hewlên avakirina felsefeyeke neteweyî ne. Ji aliyekî din ve, her çiqas beşeke Turkistan û Hindistanê ketibe destê ereban jî dibistanên felsefeyî yên wekî “şamanî”, “vedayî”, “brahmî”, “yogayî”, “darmayî”, “karmayî” û hwd heta roja îroyîn jî jiyane.

Riataza/ Umîd Demîrhan.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *