Arîsto (Arîstoteles) Berî Zayînê di sala 384-an de li Stageriayê hatiye dinyayê. Kurê Nikomakhos e. Dema ku tê Atînayê, hema bêderengî xwe li aqademiya Platon qeyd dike û heta mirina mamosteyê xwe Platon, li aqademiyayê dimîne.
Platon, her dem li zîrekiya vî şagirdê xwe heyran dimîne û gelekî jê hez dike. Ji ber vê yekê jî navê Nous ku di zimanê yewnanî de tê wateya AQİL lê datîne. Dema ku li Atînayê dimîne, mamosteyên din jî dişopîne û li AGORAyê dersên siyasî dide.
Piştre, dibe mamosteyê Îskenderê mezin û piştî ku bavê Îskender diçe ser dilovaniya xwe û Îskander dertê ser text, jê re şêwirmendiyê dike. Bi alîkarî û piştgiriya Îskenderê mezin, li Atînayê bekaloriyek (lîseyek) û aqademiyeke ava dike.
Herçiqas ji ber ramanên xwe, ew jî mîna Sokrates bi bêolîtiyê hatibe tawanbar kirin jî, ji Atînayê direve û piştî ku salekî li nefiyê dijî; ji ber nexweşeyeka bêçare, diçe ser heqiya xwe. Arîstoteles, li xwendegeha xwe her dem giraniyê daye perweriya felsefe, exlaq û siyasetê. Berhemên xwe bi vê rêbazê nivîsandiye û bi mentîq, fizîk, biyolojî û metafizîka xwe re heta dema nûjen jî, dibe desthilatê herî mezin û bêhempa.
Arîstoteles jî, wek Platon zanistan dike sê beş:
1- Matematîk.
2– Fizîk
3- Metafizîk.
Zêdetir, giraniyê daye arîtmetîk, geometrî, ezmannasî (astronomî) û goraniyê. Nêrînên xwe yên li ser ezmannasiyê, di berhemên xwe; fizîk û metafizîkê de şirove kiriye.
Ji bilî van berheman, berhemên wî yên din jî ev in:
1– Organon
2- Li ser ezmanan
3– Fizîk û hatina heyînê û
4– Li ser windabûnê ne.
Di warê felsefeya siyasetê de xwediyê berhema POLÎTÎKA û di warê estetîkê de jî xwediyê berhemên Poetîka û Retorîkê û di warê exlaqê de jî, xwediyê berhema NÎKKOMAKHOSê ye. Li gorî vegotinan, ji bo hatina fîlozofekî wek wî, pêdivî bi 2000 (duhezar) salan heye.
Ji Gotinên Arîstoteles
1- “Mirovên biaqil, hemû tiştên ku li ser difikirin nabêjin, lê li ser hemû tiştên ku dibêjin difikirin.”
2- “Tu mirov bi pîsadî, an jî bi navcîtiya wê nagihêjin rastiyê û aqil.”
3- “Mirov, ji yên ditirse hez nake.”
4- “Harî, ketiye serê hemû dahîyan.”
5- “Xwedê, fikirîna fikirînê ye.”
6- “Zanist di wextên baş de dewlemendî, di wextên xirab de jî, kozik û rêzanekî baş e.”
7- “Dayîna hilika tiştekî, şirovekirineka sedemên wî tiştî ye. Dema ku em sedemê tiştekî fêhm bikin, wê demê ji desta yekemîn zanayiyên me yên rast çêdibin. Dayîna sedema tiştekî jî, ji hêmana pêşîn dest pê dike û îsbatkirina hilika wî tiştî diguncîne. Zanist, bi kêrî vê yekê tê.”
8- “Zanîn, yeko yeko ne naskirina nesneyan e. Di bin têgehek gelemper de, komkirina nesneyên kit e.”
9- “Mirov, ji tiştên xwînşêrîn hez dikin.”
10- “Ji bo zanayiyê şertê yekêm, hebûna heyînê ye. Lewra, zanayiya heyînekê bêhebûn, ne gengaz e.”
Riataza (Ali Gurdilî).
Arîsto û Gutinên Wî
