سێ ره‌خنه‌گرێن وژدانێ
دوستوفیسكى و نیتچه، فرۆید
پۆل سترۆم
وه‌رگێڕان/ ئه‌حمه‌د جاسم
هه‌ر سێ ڕه‌خنه‌گرێن ل دور وژدانێ نڤێساى د چنه دخانه‌كێدا ( سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ كۆ د؟هنده‌ك هێلاندا دهێنه ژێكجوداكرن). لێ هه‌ر سێ ل سه‌ر د دژاتیكرنا هزرا وژدانێ وه‌كو به‌رپرسه‌ك ژ باشترلێكرنا ناخى یان به‌ره‌ڤانكارێ بلیمه‌تێ پره‌نسیپ و ڕه‌وشتێن گشتى دهه‌ڤڕانه. ئه‌ڤ هه‌ر سێ ره‌خنه‌گره هژماره‌ك هه‌ڤگرتى یا كێشه‌یان به‌رچاڤ دكه‌ن: ئه‌رێ دێ چاوا بیت وژدان بارگرانیه‌كا سه‌خته و بێ شول بیت، ل شوینا كۆ ده‌نگێ خودێ یان ژى هه‌ڤبوچوونیا جڤاكییا ڕۆشنگه‌ر بیت؟. چاوایه ئه‌گه‌ر وژدان بارگرانیه‌كه مه بۆ خۆه چێكربیت و بێ شۆل ل سه‌ر خوه دسه‌پینین؟ خراپتر ژ ڤێ، چاوایه ئه‌گه‌ر كارتێكرنێ ژ ده‌رڤه یێن سه‌خته و تاكڕه‌و قه‌بول كربن و سالوخه‌ته‌كا زاتى دابیتێ، كۆ ل دوماهیێ وژدانه‌كا پڕى لایه‌نگرى و نه‌زانین ژێ بزێت زێده‌بارى قه‌ده‌غه‌كرنا بێ خواندن و دیڤچوون؟.
هێرشا ل سه‌ر وژدانێ د ڕۆمانا دوستوفیسكى ” تاوان و سزا” دا
قاره‌مانێ ڕۆمانێ راسكولنیكوف ( یان ژى ئه‌و قاره‌مانێ سالوخه‌تێن نه‌چاڤه‌رێكرى یێن قاره‌مانان بده‌ستڤه‌ئیناى) وسا دبینیت ئه‌و ترسا نویسه‌ك، قه‌یده‌كا زێده یه ل سه‌ر هه‌لبژارتنێن مرۆڤى و كریارێن وى. ئه‌و وه‌سا دبینیت ئه‌گه‌ر مرۆڤ د ڕاستیا خۆه‌دا سالۆخه‌تێن پیچ ل ده‌ڤ بن.. وى ژبلى لایه‌نگرى و ئه‌ڤ تڕسا زكماكى چ دى نامینیت، چ ئاسته‌نگ ژى نینن.
نڤێسكار تمامه‌تییا ڕۆمانێ هه‌میێ ژبو وێ چه‌ندێ ته‌رخان دكه‌ت “راسكولنیكوف”ى خه‌له‌ت ده‌ربێخیت و دیار بكه‌ت كۆ هنده‌ك به‌ربه‌ست یێن هه‌ین. لێ ئه‌ڤ به‌ربه‌سته هوسا دبێ هه‌ڤڕكى نینن، ئه‌ڤ ڕۆمانا دچیته د بیاڤێ شه‌رعیه‌تا تێكه‌ل كۆ یێن پرانیا جاران ب كێم و كاسییه و كانێ چاوا ئه‌م ل سه‌ر خۆه د سه‌پینین. وژدان و جورێن دى یێن نه‌ره‌حه‌تیا تامداى ب گۆمانێ وه‌كو ئێك ژ وان به‌ربه‌ستان دهێته دیتن. پالده‌رێن ده‌ستهه‌ڵاتا وێ به‌رده‌وام دكه‌ڤنه هه‌مبه‌ر تاقیكرنا گومانێن تۆند. راسكولنیكوف د هه‌لویسته‌کێ خۆه دا هه‌مبه‌ر وژدانێ ب گوتاره‌كا دیالێكتیكى دوپاتدكه‌ت ( مرۆڤێ كارێكته‌ره‌ك تایبه‌ت یێ هه‌ى مافێ وییه مافه‌كێ نه یێ فه‌رمى لێ یێ تایبه‌ت، كۆ ڕێكێ بده‌ته وژدانا خۆه هنده‌ك به‌ربه‌ستێن تایبه‌ت ده‌رباز بكه‌ت). هه‌ڤالێ وى “رازومیخین” نه‌رازیبوونه‌كا ئه‌خلاقى یا تۆند ئاڕاسته‌ى ئەوى دكه‌ت و دبێژیت: ل دوماهیێ و به‌راهیێ تو یێ بو ڕشتنا خۆینێ دده‌ى، بیێ كۆ هه‌ست ب گونه‌هێ بكه‌ى.. ب دیتنا من ئه‌ڤ ئاوایێ ڕێپێدانێ ب ڕشتنا خوینێ بێ هه‌ستكرن ب گونه‌هێ یان ئێشانا وژدانێ، كرێتره و هوڤتره ژ كۆ ب ئاوایه‌كێ فه‌رمى و قانونى ڕێك پێ بهێته‌دان). لێ ڕه‌خنه‌یا توندتر دادوه‌رێ ڤه‌كۆلینێ “بورفیرى” ئاڕاسته‌ى راسكولینكوفى دكه‌ت و پاشى دانوستاندێ ل سه‌ر گوتنێن وى یێن ل سه‌ر تایبه‌تمه‌ندى و كارێكته‌ریا تایبه‌ت دده‌ت، پاشى بابه‌تى ب دیتنه‌كێ كورت دكه‌ت، ئه‌و ژى ئه‌و كه‌سێن ژ رۆیێ سه‌رڤه تایبه‌ت و كارێكته‌ر دیاردكه‌ن، دبیت بگه‌هنه ئارمانجێن خۆه، لێ ل گوره‌ى ئاخفتنا راسكولینكوفى ئه‌و بخۆە دێ خۆه سزا ده‌ن. راسكولینكوف شیا بۆ ماوه‌یه‌كێ ده‌مكى ڤى پره‌نسیپێ ته‌شریعى د ئاقلێ خۆەدا ب په‌چنیتن، كۆ دشیاندا بۆ ڕێگریێ ل تاوانا وى بكه‌ت، لێ هه‌ر تشته‌كى بوهایێ خۆه یێ هه‌ى. ( من ئه‌و پیرهه‌ڤییه نه‌كۆشت، من خۆه كۆشت). زێده‌بارى ڤێ؛ ڕه‌ڤینا وى ژ وژدانێ ڕه‌ڤینه‌كا ده‌مكى بوو نه یا هه‌ر و هه‌ر بوویه.
د ڕێكا پیڤانا بێچاره‌بوونا وى ل هه‌مبه‌رى وژدانێ، دستوفیسكى بۆ مه كارێكته‌رێ ” سفیدرگیلۆف” یێ نه ئه‌خلاقى دئینیته پێش، ئه‌ڤ كارێكته‌ره ب ئاوایه‌كێ هه‌ره‌مه‌كى هنده‌ك كارێن كرێت ژ ڕۆیێ ئه‌خلاقى دكه‌ت، ژ لایه‌كێ دیڤه هنده‌ك كارێن مه‌ردانه دكه‌ت. هوسا دهێته سالۆخدان كۆ ( وژدانا وى یا تۆشى ته‌مبه‌لیێ بووى). سه‌ره‌راى گه‌ڤێن راسكولنیكوفى ژ بو به‌زاندنا سنورێ ئه‌خلاقى و هه‌مى خه‌یالێن وى یێن ناپولیونى، لێ نه‌شێت پشته‌ڤانییا ڤى هه‌لویستى بكه‌ت، له‌وا ل دوماهییا ڕۆمانى دێ هه‌ر دووباره تووشى هنارتنا سیبیرییا بیت. لێ ئه‌ڤ هنارتنه نه ژ ئه‌گه‌رى قورنجیكێن وژدانێ یه وه‌كو چاوا دوستا وى ” دونیا” یا وه‌فادار هزردكه‌ت (وه‌فاداره لێ خه‌یالا وێ خاڤه) ژبه‌ركو سه‌ره‌راى گه‌رماتیا هێرشكرنا ل سه‌ر خۆه ( ژ بو هاڤێتنا پێنگاڤا ئێكێ ) هێش یێ ژ ڕۆمه‌تا و ڕه‌خنه‌كرنا خۆه دناڵیت كانێ بۆچى ل هه‌مبه‌رى ڕه‌ڤینێ بێچاره‌بوو، ئه‌ڤە پتر ژ وژدانێ وى دئێشینیت. له‌وا په‌یوه‌ندییا وى ب وژدانێ ئالۆز و هه‌ڤدژ دمینیت، سه‌ره‌راى بزاڤێن وى ژ بو سه‌ركه‌فتنا ل سه‌ر وێ وه‌ك هێزه‌كا كاریگه‌ر د ژیانێدا و ڕه‌تكرنا وێ ب هه‌مى شێوه‌یان. ئه‌و كومه‌كا ئه‌نجامان دناڤ ڕۆمانێدا به‌رجه‌سته دكه‌ت، هوسا سالۆخه‌ت بده‌ین ئه‌و بارگرانیه‌كه ژبو خۆه، ژ به‌ر مه‌یلا وى یا بله‌ز بو دانپێدانێ و زێده‌ره‌وى د رڕەخنه‌گرتنا زاتیدا، زێده‌بارى
لادانا زاتێ خۆه یێ بریندار ب ئاوایه‌كێ بنبڕ و ڕۆمه‌تا وى یا بلند ژبو ئه‌ڤینه‌كا زه‌لیل و هه‌تكبه‌ر.
ڕۆمانا ” تاوان و سزا” خواندنه‌كه ژبو وژدانێ نه‌ك بێگونه‌هكرنا وێ، ئه‌ڤ خواندنه د په‌رتووكێن دوستوفیسكیدا به‌رده‌وام بوو نه‌خاسمه ڕۆمانا ” برایێن كارامازۆف”
ئه‌م د كارین بێژین رۆمان ب هه‌مى ڤه خواندنه‌كه ژ بو پره‌نسیپێن وژدانێ. هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ پیناسه‌یا ( وژدانا كارامازۆفى) یا كلاسیك، وه‌ك نیڤشكه‌ك ژبو زانینه‌كا ئه‌خلاقى یا بسه‌رڤه سه‌رڤه و نه یا تمام دكه‌ت . پاشى كومه‌كا پسیارێن بێ به‌رسڤێن رازیكه‌ر دهێنه ئاڕاسته‌كرن، كانێ چاوا و ل كیڤه دیتنه‌كا قائیمتر ژ بو وژدانێ ببینین. ژ دیتنا سازییا دینى ده‌سپێدكه‌ت، سه‌رۆكێ كه‌نیسێ دیتنه‌كا كلاسیك دده‌ت لێ یا مرۆڤاتییه و وژدان ب رێكا وێ جڤاكى دپارێزیت،ئو ( ل گۆڕه‌ى قانونا مه‌سیحى یا كو مه‌زناهییا وى د دانپێدانا مرۆڤى هه‌مبه‌رى وژدانێ) دشیان دایه تاكى بگهوڕیت. ئه‌ڤ جۆرێ وژدانێ كه‌نیسه ب ڕێڤه‌دبه‌ت،ده‌رفه‌تا چاكسازییا ناخى دده‌ت كو د شیانێن وێ دایه هه‌ست ب گونه‌هێ كێم و سست بكه‌ت.لێ ئه‌ڤ لێكگهوڕینا دناڤبه‌را سازییا كه‌نیسێ و ئه‌و تاكێ خوه ره‌خنه‌دكه‌ت، بدیتنا سه‌رۆكێ دادگه‌ها پشكنینێ نه یاتۆند و قائیمه، ژبه‌ركو ئه‌و به‌ره‌ڤانكارێ سازییه‌كێ یه، پتر ژ كه‌نیسێ پێدڤیا تاكى دزانیت. دیتنا شێلى و نه یا سنوردارا شێخێ كه‌نیسێ ل ده‌ڤ وى بنیاته‌كێ جێگیر ژ بو ئارامبوونا وژدانێ ناده‌ت. له‌وا سه‌رۆكێ دادگه‌ها پشكنینێ وژدانه‌كا سنوردار و رۆن و ئاشكرا پێشكێش دكه‌ت كو ده‌ستهه‌لاتا كه‌نیسێ ژى بشێت ژ هه‌مى ئالیان ڤه پشته‌ڤانیێ لێ بكه‌ت. ژ ئالیێ خوه ” ئیڤان”ێ ب ئاقل لێ یێ هژیاى و سست و خاڤ، هه‌ڤپه‌یمانیێن وى دگه‌ل شه‌یتانى پترن ژ گه‌ل سه‌رۆكێ دادگه‌ها پشكنینێ.
بێ گومان دیالۆكێن ئیڤانى دگه‌ل شه‌یتانى ده‌ربڕینێ ژ گۆمان و وان پیشبینین دناڤ ئاقلێ وى دا دكه‌ن. سه‌باره‌ت وژدانێ و هه‌كه‌ر بزمانێ فرویدى بێژین، ئه‌ڤ پێگهورێ شه‌یتانى گه‌له‌ك ئوفه‌رێن باڵكێش دده‌ت ب رێكا ره‌تكرنێ پێشكێشى مرۆڤى دكه‌ت. ئانكو ئیڤان رێكێ دده‌ته خوه ب هێجه‌تا سه‌ردابرنا شه‌یتانى، هه‌ر تشته‌كێ هزر تێدا بكه‌ت ببێژیت. ئه‌وا گرێداى وژدانێ، شه‌یتان ل وى جهى كارێ خوه به‌رده‌وام دكه‌ت ئه‌وێ راسكولنیكوف لێ راوه‌ستاى و قه‌ناعه‌ت ئیناى كو ئه‌ركێ مرۆڤ كارێكته‌ر و تایبه‌ت ئه‌وه خوه ژ قه‌یدێن وژدانێ رزگار كه‌ت. ئیڤان ل ئلیوشاى دكه‌ته هه‌وار: (ئه‌وى ئه‌ز سه‌ردا برم، شیا ب زیره‌كى ڤێ چه‌ندێ بكه‌ت، هه‌ر دگۆت وژدان، وژدان چیه؟ ئه‌ز بخوه بو خوه چێدكه‌م، ما دێ بۆچ ژێ ناڵم؟ ئه‌ڤه هه‌مى ده‌ستهه‌لاتا تیتاڵانه، تیتاڵێن به‌رى حه‌فت هزار ساڵان، كا ژڤان تیتالان ڤه‌به لۆ و سه‌حكێ دێ بینه خوداوه‌ند.! ئه‌وى ئه‌ڤه گۆته من ئه‌وى گۆت). ئیڤان ژى وه‌كى راسكولنیكوفى ناخێ خوه سه‌ردادبه‌ت و ب هنده‌ك هزروبیران ئه‌شكه‌نجه دده‌ت ئه‌و بخوه خوه ل به‌رناگریت. بجورئه‌ترین هزرا وى ئه‌وه ده‌ما گوتیه كۆژه‌كێ راسته‌قینه” سمیردیاكوف” : ئه‌گه‌ر خودێ نه‌با دا هه‌مى تشت یێ دروست بیت بهێته كرن، ژ نها و پێڤه چ چێبیت نابیت چ تشته‌ك بهێته قه‌ده‌غه‌كرن. ئه‌و نه‌شێت به‌رده‌وام خوه ب وێره‌كى و مه‌ردینیێ بینته ده‌ر، ژ به‌ركو سه‌ره‌راى هه‌مى تشتان، یێ ل سه‌ر لێڤێ دانپێدانه‌كا پالداى ب گونه‌هێ و سه‌ردابرنا زاتى، ژبه‌ركو یێ پشكداره د كوشتنا بابێ خۆەدا.
ل دیڤدا قاره‌مانێن دى مه‌دحێن وى دكه‌ن و ئلیوشا وى ب خودانێ ( وژدانا كویر) بناڤ دكه‌ت. كاتیا ژى د داگه‌هێ دا دیاردكه‌ت كو ئه‌و قوربانیێ ( وژدانا كویر)ه، له‌وا به‌رده‌وام خوه ئه‌شكه‌نجه‌دده‌ت، ل دوماهیێ ژى ده‌مێ تووشى تایا مه‌ژى دبیت كاتیا ب ( قاره‌مانێ شه‌ره‌ڤ و وژدانێ) سالۆخدده‌ت. لێ ئه‌ڤ مه‌دحه و دیاركرنا وى وه‌كو نموونه‌كا بلند یا وژدانێ، هزره‌كا پاشڤه‌ماى دسه‌پینیت كو ئێدى وى باوه‌رى بڤى هه‌لویستى نه‌مایه.
دگه‌ل ئاشكرابوونا پرسا وژدانێ وه‌كو تشته‌كێ چێكرى یان ژى تیوره‌كه دبیته بارگرانى و بێ شول خوه دسه‌پینیت. ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده خوه ل سه‌ر ئه‌زمانێ ئاخفتنكه‌ره‌كێ خراب وه‌كى شه‌یتانى ژى بهێته گۆتن، یان ژى هه‌لبژارتنه‌كا خراب بیت دناڤ هزرێن ئیڤانى دا، دێ مینیت ژێده‌ره‌كێ بێزاریێ ژ به‌ركو دكه‌ڤیته هه‌مبه‌رى كومه‌كا هه‌ڤڕكییان.
ل ساڵا 1887ێ ده‌مێ دیاربوونا وه‌رگێڕانا فه‌ره‌نسى یا رۆمانا ( هنده‌ك نامه ژ كویراتییا عه‌ردى)، نیتچه‌ى نامه‌ك بو هه‌ڤالێ خوه (ئوڤربیك)ى هنارت دناڤ دا دبێژیت: (غه‌ریزه‌یا مروڤانیێ، یان ژى نزا چ دبێژنێ، ئێكسه‌ر خوه ئاشكرا كر). گۆتنا ئیڤانى بو سمیردیاكوف 🙁 هه‌مى تشت د دروستن و دشیان دایه بهێنه كرن)، ئێك ژ ده‌ربرینێن نموونه‌یه ل ده‌ڤ نیتچه‌ى، هوسا دیار دبیت نیتچه‌ى ئه‌ڤ په‌یڤه دپه‌رتووكا خوه دا( ره‌سه‌ناتیا ئه‌خلاقى و لادانا وى) دووباره كرن، ئه‌ڤ چه‌نده سودفه‌بیت یان ژى سودفه نه‌بیت، به‌لگه‌یه ل سه‌ر پاشخانا هزرى یا هه‌ڤبه‌ش ل جه‌م ڤان هه‌ردوو هزرمه‌ندان. نیتچه‌ى كه‌یفا خوه ژ بو تێهزرینێن ڤى زه‌لامێ بو ڤان ناخێن ب تڕس دیاركر، له‌وا ژى پشكدارى هزرا وى بوو ده‌ما دیاركرى كو توندترین ئێشان، ئێشانا ئاراسته‌كریه ژ بو زاتێ خودانى. دپه‌رتووكا خوه ” ره‌سه‌ناتیا ئه‌خلاقى و لادانا وى” دا دبێژیت: (تو بتنێ لومه‌كارێ كاروبارێن خوه یێن تایبه‌تى). ئه‌ڤ پڕه‌نسیپه ل گوره‌ى تێگه‌هشتنا نیتچه‌ى پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر نه‌رازیبوون و نه‌دلخوه‌شبوونێ دكه‌ت، ئه‌ڤه ژى ڤارێبوونه ژ وان تومه‌تێن ئاراسته‌كرى ژ بارودوخێن یاخى یێن ده‌ره‌كى، به‌ره‌ڤ تومه‌تكرنا زاتى یا بێ ئه‌گه‌ر لێ دهه‌مان ده‌م دا یا فه‌ر. قاره‌مانێن دوستوفیسكى یێن كو زاتێن خوه تومه‌تبار و ئه‌شكه‌نجه دده‌ن،باشترین به‌رجه‌سته‌نه بو قاره‌مانێن ژ جورێ نیتچه‌ى یێن كو ئه‌و ژى زاتێن خوه تومه‌تبار دكه‌ن.