وهرگێران: سهرحان ئهحمهد سهرحان
ژبهر وێ وهرارا كهفتییه دههمی بۆارێن ژیانێ، وهرارهكا پێشچاڤ دئهدائا نواندنێ (Acting performance) ژی دهێته دیتن. ئێكهم هونهرێ دكهڤیته ل ژێر ڤان خواندنێن نوی و جیاواز و جۆراجۆر هونهرێ شانۆیێیه، ههتا بۆ مه هندهك قوتابخانێن دهرهێنانێ ژێ دهركهفتین و ئهدائا ئهكتهری ب شێوهیهكێ نوی خولقاندی. سهربۆرا دهرهێنهرێ ئهمهریكی (رۆبرت وێلسون) ژ سهربۆرێن گرنگ دهێته دانان، ئهوا كۆ پشتبهستنێ ل سهر كۆمهكا شێوازێن جۆراوجۆر دكهت، بۆ وێنهكرنا هندهك هێما و دیتنێن جیاواز، ههتا نوكه ژی ئهڤ سهربۆره دهێته دانان ئێك ژ وان سهربۆرێن جهێ گرنگی و دویڤچوونێ ل دهف زۆربهییا ڤهكۆلهرێن شانۆیێ. سهربۆرا (رۆبرت وێلسون) پتر ژ شێوازهكێ نواندنێ ب خۆڤه دگریت ژبۆ پێكئینانا وێنهیهكێ پێكهاتی ژبۆ ئهگهرێن دهستنیشانكری.
وێلسونی كار ل سهر وێ یهكێ دكر بابهت و وێنهی گرێدای ب دیرۆكێ ب تایبهت دكارێن شانۆیی پێكڤه گرێبدهت لێ ب وێنهیهكێ ئالۆز. ئانكو بریاردا دانپێدانێ ب وێ پهیوهندییا لۆژیكی نهدهت، و پشتبهستنێ ل سهر دیتن و خهونێ بكهت ژبۆ پێكئینانا نمایشهكا شانۆیی كۆ ژ شێوه و و هێما و وێنهیان پێكدهێت. ب ڤێ رێكێ خۆ ژ راستیێ دویر دكهت، چونكه باوهریێ ب راستیا تشتا نائینیت دهمێ درێكا خهون و ههلوهسه و بهرگۆتنێ بن. ب ڤێ رێكێ ئهو مێتۆدهكا نوی دشانۆییا نوی پێكدئینیت.
رێكخستنا وێنهی دبهرههمێ وێلسونیدا گهلهك یێ گرنگه، ئهو ژی ب رێكا كاركرنا وی دگهل ئهكتهری ژبۆ پێكئینانا ماددێ نمایشێ ب لڤینان. دهنگ ژی دهم بۆ دهمی دگهل نواندنێ دهێت، و بكارئینانا دیالۆگان ژی ب شێوهیهكێ كێمه. ژبهر ڤێ یهكێ كارێن وی ب (ئۆپرا بێدهنگ) دهێنه ناڤكرن. بۆ نموونه كارێ وی “دیتنا كهسهكێ ڵال” (1970) تێدا چهند ئهكتهرێن كێم بهژداریكر، دكهڤالێ ئێكێدا چوار ئهكتهران ل جهێ خۆ راوهستیایی بوون بۆ ماوهیی نیڤ دهمژمێر! دهم و فهزا یێ راوهستیایی بوو. ل دویماهیێ ئهو ئهكتهرا ب رۆلێ كهسایهتییا دایكێ رادبیت كوڕێ خۆ دكهته دناڤ لاندكێڤه. پشتی هینگێ دچیت و تهحنهكێ ب ئارامی و بێدهنگی لێ ددهت. دهمێ سنێلهك ئهڤی دیمهنی دبینیت و چ دشیان دا نینه بكهت (چونكی شیانێن لڤینێ نینن) نیشانێن تۆرهی و نهچاریێ ل سهردیار دبن. ل دویڤدا ئهڤ دیمهنه دگهل زارۆكێ بچویك هێته دیتن، و ههر لڤنهكا دهێته ئهنجام دا ب شێوهی سلۆمۆشن دهێته ئهنجامدان.
ڤهكۆلهر دبینن كۆ ئهڤ دیمهنه تێكهل كرنا كۆمهكا شێوازایه دئێك دیمهندا، چونكی بێدهنگی و نهلڤینا ئهكتهران بۆ ماوهیی نیڤ دهمژمێر، و لڤینا دایكێ ژبۆ دانانا زارۆكێ خۆ دناڤ لاندكێ و دویماهیێ تهحن ب شێوهیهكێ سلۆمۆشن، ئهڤه واتهیا وێ چهندێ ددهت كۆ كۆمهكا شێوازێن ژ ئێك جودا دگهل ئێك كۆمكرینه، دگهل وان دهربڕینێن ژ سنێلهی دهێن دهمێ دیتنا تهحنێ و نهشیانا وی بۆ كرنا چ تشتی، دوپاتییا وێ چهندێ دكهن كۆ كۆمهكا دیلالهتا یێن ههین ژبۆ دهبڕیین ب رێكا جهسته و سهروچاڤا، چونكه سێ شێواز یێن ههین ب رێكا وان وهسفا وێنهی دهێته كرن. بێدهنگییا درێژ و لڤینا سلۆمۆشن، و ئهو ههڵچوونا دگهل كهسایهتییا سنلێهی دهێته رویدان. ئهڤ شێوازه دوهكههڤن نینن و ژ ئێك جیاوازن ژلایێ ئهدائیڤه، چونكه جۆره پاراستنهكا ئهدائی دناڤدا ههیه. چونكی ئهڤ ئهدائه پشت بهستنێ ل سهر پتر ژ سێ شێوازان دكهت ژبۆ گههاندنێ و میكانیزما لڤینا ئهكتهری ب ڤان ههر سێ شێوازان وێنهكهیهكێ شێوهكاری پێكدئینیت و دیمهن ب ڤێ ریكێ ب جوانترین شێوه ئاڤابوویه.
لڤین و دیلالهت دنمایشێن وێلسونی دبنه رهگهزهك و ئهڤ رهگهزه وهدكهت ئهم گۆمانا ژ سرۆشتێ رویدانێن نمایشا شانۆیێ ببهین. ل دویڤ ئهوا دپهرتووكا (شانۆییا روئیێ) ئهوا ژلایێ “ستیڤان برێشت”ڤه هاتیه نڤیسین، دهێت: “ئهڤ جۆره ئهدائا نواندنێ ههڤدژییا پێشبینیێن رویدانا دكهت، و ریتما لڤینا سلۆمۆشن بینهریێ ب شێوهیهكێ تهمام دگوهۆڕیت بۆ سهربۆرهكا جۆت. دبیت وێلسونێ وهسا دیت بیت كۆ ب ئهڤێ رێكێ چهندین ههستا دئێك دهمدا دیار بكهت و دههمان دهمادا چهندین شێوازان ب كاربینیت.
ڤهكۆلهر وهسا دبینیت كۆ ئهڤ تێكهلكرنا شێوازان ل دویماهیێ دبیته ئهگهرێ پێكهاتن و پارستنا شێوازهكێ، دگهل هندێ ژی پاراستنا وێنه و شێوهی ئهدائێ دهێته كرن. ب ڤێ رێكێ رووبهرهكێ بێ دویماهی بۆ ئهدائا ئهكتهر پهیدا دبیت و ئهڤ خهسلهته وێ دهمژمێرێن نمایشكرنێ پتر لێ دكهت، و ئهڤ چهنده دناڤ شانۆیا روئیێ ب شێوهیهكێ باش دهێته دیتن. دیسان دیمهنێن ژ ئێك جواد و بێ پهوهندی ژی دهێنه دیتن، و دههر دیمهنهكێدا شێوازهكێ تایبهت ههیه. ل ڤێرێ سرۆشتێ ئهدائا نواندنێ وهك تهمامكهرهك بۆ وی وێنهی جۆت دهێت یێ كۆ نمایش ل سهر رادبیت. ئهڤجا ئهڤه خهسلهتێ جۆراجۆرییا ئهدائا شانۆیی پێشكێشی نمایشێن (شانۆیا روئیێ) دكهت. ئهو ژی پشتبهستنێ ل سهر وێ لڤینێ دكهت ئهوا كۆمهكا هێما و نیشانێن خۆدان دیلالهتێن جۆراوجۆر دگهل ههنه ژبۆ درێژكرنا زهمهنێ نمایشێ، و كهسایهتیێن وێلسونێ ژی خودان ساخلهتهكێ گرنگن، ئهو ژی رهوشهنبیرییا وان یا جۆراوجۆر، و جیاوازییا وان دیمهنێن نیشان ددهن.
وێلسون ستێجێ شانۆیێ بۆ چهند بهشهكا دابهش دكهت، ئێك ل دویڤ یێ دی. ل ههر جههكێ ژ ڤان جهان، جۆرهكێ ئهدائێ دهێته دیتن. ئهڤ چالاكییه رووبهری ئاشكهرا دكهت، چونكی ههر رووبهرهكێ ناسناما خۆ ههیه. هندی ئهدائێ دهستنیشانكری دوی رووبهری دا بهێته دیتن دێ بۆ بینهری دیار بیت كۆ ئهوا دوی رووبهریدا دهێته رویدان جیاوازه ژ وێ یا ل رووبهرهكێ دی دهێته دیتن. ب ڤێ رێكێ دیمهنهك پهیدا دبیت كۆ كۆمهكا ئهدائێن جیاواز تێدا دهێنه بكارئینان و ب ڤێ رێكێ ل دویڤ بنهمایهكێ شێوهكاری یێ وێنهی دهێته دانان.
ههر كهسێ ئهڤێ چهندێ ببینیت دێ بێژیت كۆ وێلسونی پێدڤی ب ئهكتهرێ شارهزا و پسپۆر ل دهمێ كاركرن ل سهر ئهڤێ شانۆیێ ههنه، لێ وێلسون ئهڤێ چهندێ ڕهت دكهت و ئهڤ چهنده ب شێوهیهكێ باش دیار دبیت دهمێ نمایشهك دگهل (خودانێن پێدڤیاتیێن تایبهت) نمایشكری، ب تایبهت یێن كهڕ و لال، ئهو ژی ژبۆ شڕۆڤهكرنا لڤینێ ب شێوهیهكێ هویر، زێدهباری قۆرتالبوون ژ وان شێوازێن تهقلیدی یێن بهربهلاڤ دناڤ ئهدائیدا، ئهوی باوهرییهكا تهمام ب وێ چهندێ ههبوو كۆ نابیت ئهو شێوازهكێ دهستنیشانكری بكاربینیت.
دیسان وێلسونی دگهل زارۆكان ژی كاركرییه ژ وان یێن نابینا و كهڕ، ل ڤێرێ ژی پێكۆل كرییه ئهو ههستهكێ نوی ب خولقینیت، دهمێ گوهلێ دبن یان دبینن ل سهر شاشێن ناڤخۆی. وێلسون پێكۆلێ دكهت هندهك رێكێن ئالۆز بۆ دهربرینێ ب خۆلقینیت داكۆ ئهو رێكێن كهڤن بهێنه ههلوهشاندن. دیسان نواندن ژی ڕهنگڤهدانا وی خشتهییه یێ ئهو دكێشیت، ئانكو ل ڤێرێ پێكۆلێ دكهت ئهدائێ بێخته دناڤ رووبهرهكێ ڤالا، بێگومان ئهڤ رووبهره یێ ڤهدهره ژ رووبهرێن دی و هزرهكا جیاواز نیشانددهت. ئهكتهری ددانیت گرنگترین لێ وێ رێكێ نادهتێ ل پهیوهندیێن ئهدائی بگهریت.
ڤهكۆلهر وهسا دبینیت، كۆ نمایشێن رۆبرت وێلوسونی ب سالوخهتێ پاراستنێ هاتینه ناسكرن، لێ ئهڤ پاراستنه نه پاراستنا ئێك شێوازێ دهستنیشانكرییه، بهلكو پاراستنا جۆراجۆرییا وێ، نه ب تنێ ژلایێ ئهدائێڤه ژ ههمی لایهنانڤه، لێ چونكێ بابهتێ ڤهكۆلینێ ل سهر ئهڤێ یهكێییه مه ژی پێكۆل كرییه پتر تهكهزێ ل سهر وێ بكهین. ب ڤێ رێكێ وێلسونی شییا رویهكێ نوی یێ دهرهێنانێ یێ تایبهت نیشان بدهت.