كۆڤید-19 و په‌رسیڤ و هه‌ڤالبه‌ند
به‌رهه‌ڤكرن: د. فازل عمر
په‌ییزە و وه‌ختێ بێهنژینێ و دفنێن ته‌ڕ و چاڤێن سۆر و كوخكێ و تاییێن سار و گه‌رمه.. ل ئه‌ڤێ گه‌رمه گه‌رما په‌ژیكا كۆرۆناڤایره‌سێ و مرنا رۆژانه، دێ چاوا نه‌ساخێ كۆڤید-19 ژ په‌رسیڤێ و ییێن دى جوداكه‌ین؟ پرسیاره‌كه ئه‌م هه‌مى ژ خوه دكه‌ین و مه دڤێت بزانین، ئه‌و كه‌سێ ل نك مه دكوخت، نه‌ساخێ كۆڤید-19یه یان كوخكا جگارێیه یان ژى ئه‌نفلووه‌نزایه یان تشته‌ك خه‌له‌ت چۆیه یان بێهنا تشته‌كێ نه‌خواز چۆیێ.
نهۆ، ب كێماتى چار نه‌ساخى یان شۆبه ل جیهانێ هه‌نه، ب سانه‌هى ناهێنه ژێكڤاڤارتن، چونكى نیشان و به‌ره‌ژه‌نگێن وان گه‌له‌ك نێزیكى ئێكن، هه‌كه‌ر وه‌كو ئێك نه‌بن. به‌رى كورتیه‌كێ باس بكه‌م، من دڤێت ببێژم؛ ناڤكرن ئێك ژ ئاڕێشه‌یانه، بۆ نموونه سارمایێ ئه‌ز گرتیمه وه‌كى cold; common cold دهێت و هنه‌ك دبێژنێ په‌رسیڤ.. وه‌ختێ دفنێن كه‌سه‌كى گه‌له‌ك بهێنه خوارێ، دبێژن: یێ سه‌لمێسكى بووى! پتر وه‌كو hay fever دهێت، لێ جهێ خوه نه‌گرتیه. پوخته، ناڤكرن ئاڕێشه‌یه تاكو جهێ خوه دگرن.
ل خوارێ، كورتیه‌كا هه‌رچار نه‌ساخیان، ژ ژێدەرێن زانستى هاتیه به‌رهه‌ڤكرن، هیڤیدارم دەرگه‌هه‌كێ باشتر فه‌همكرنا ئه‌ڤان نه‌ساخیان بت و ژێكجوداكرنا وان، هه‌كه‌ر چى، هندەك جاران بۆ كه‌سێن تایبه‌تمه‌ند ژى، هند ب سانه‌هى نینه، ژێكجوداكه‌ن، نه‌خاسمه وه‌ختێ ته‌كنۆلۆجیا دەردناسیێ لاواز بت.
به‌رى لسه‌ر ئه‌ڤان نه‌ساخیان بنڤێسین، فه‌ره بزانین كو:
• جۆره هه‌ڤپشكى و تێكه‌لیه‌كا به‌ره‌ژه‌نگ و نیشانان هه‌یه، كو ب سانه‌هى ناهێنه ژێكجوداكرن.
• نه‌ساخێن تووش دبن، ژبه‌ر كۆمه‌كا فاكته‌رێن ناڤخوه‌یى و ده‌ره‌كه، هه‌مان نیشان و به‌ره‌ژەنگان دیارناكه‌ن. ئانكو، دو نه‌ساخێن هه‌مان دەردى، به‌ره‌ژەنگ و نیشانێن جودا دیاردكه‌ن.
بۆ نموونه:
1. هه‌رچار سیسته‌مێ هه‌ناسه‌دانێ دگرن، ژ كه‌پى بگره تاكو سیهان.
2. پێكه‌فتن و خه‌سته‌بوون گه‌له‌ك ژێكجودایه، ژ نه‌ساخیه‌كا سڤك تاكو دژوار و نه‌دووره پێ مرن.
3. ژبلى ئه‌لله‌رگییێ، ڤایرۆس ب تێكه‌لیا نه‌ساخان و په‌شكێن بێهنشكێ و كه‌لوپه‌لان دهێنه ڤەگوهاستن.
4. گه‌له‌ك به‌ره‌ژه‌نگێن ئه‌ڤان نه‌ساخیان، ڤەڕێژا سیسته‌مێ به‌رگریا له‌شیه دژى ده‌رداوه‌ران (مسببات المرچ)، ب گۆتنه‌كا رۆهنتر؛ به‌ره‌ژەنگ شه‌ڕێ له‌شیه دگه‌ل نه‌ساخیێ، و دو له‌ش وه‌كو ئێك شه‌ڕى ناكه‌ن.
5. پتریا ئه‌ڤان نه‌ساخیان، چاره‌سه‌رى نینه، نۆشدار به‌ره‌ژه‌نگان چاره‌دكه‌ن، تاكو له‌ش به‌رگریێ چێدكه‌ت و نه‌ساخیێ دشكێنت.
كۆڤید-19 COVID-19
ل ئه‌ڤان هه‌شت نه‌ه مه‌هێن بۆرین، ب هه‌زاران نڤیسارێن هه‌مه‌جۆر و ڤیدیۆ لدۆر ڤایرۆسا تانجدار (كۆرۆناڤایره‌س)ێ و نه‌ساخیا په‌یدا دكه‌ت كو ب كۆڤید-19 ناڤداره، ب كوردى هاتینه وه‌شاندن، و ره‌نگه ئاشنابوونه‌ك گشتى هه‌یه، له‌و ته‌نێ دێ كورتیه‌كێ لدۆر ئه‌ڤێ نه‌ساخییێ دوباره‌كه‌م.
په‌ژیكا كۆڤید-19 تاكو نهۆ، پتر ژ سیه و سێ مه‌لیۆن مرۆڤان گرتینه و پتر ژ مه‌لیۆن مرۆڤان ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ مراندینه، و پێشبینى دهێته‌كرن، ل مه‌هێن بهێن، هه‌م ڤاكسین بكه‌ڤنه بازاڕى، هه‌م پێلا دووه‌مین جیهانێ ڤه‌گرت.
ل دهۆكێ، ل ئه‌ڤان رۆژان، ئه‌م د ئێكه‌مین پێلا په‌ژیكێ دا دژین و رۆژانه ب سه‌دان كه‌س تووش دبن، ژبلى ئه‌وێن نه‌هاتینه تۆماركرن.. یان هه‌ر به‌رگه‌ڕان نه‌كرى.
رێژه‌یا مرنێ، ل جهه‌كى جودایه ژ جهێ دى، و ل ژییه‌كى جودایه ژ ژى ییێ دى، و ژ كه‌سه‌كى جودایه ژ كه‌سێ دى.. لێ ب گشتى 2-4% ل ئاستێ جیهانێ، رێژەیه‌كا په‌سه‌نده.
دژواریا نه‌ساخییێ ب ئه‌ڤى ره‌نگیه:
• 80% سڤك.
• 15% دژوار( و هه‌وجه‌ی ئۆكسجینى دبن).
• 5% گه‌له‌ك دژوار (و هه‌وجه‌ی ڤه‌نتیلێته‌رى- هه‌ناسه‌دانا ئامیرى- دبن).
به‌ره‌ژەنگ و نیشان
هه‌ر وه‌ختێ كه‌سه‌ك تووشى ڤایرۆسێن تانجدار بوو، د ناڤبه‌را 2-14 رۆژان دا، به‌ره‌ژه‌نگ لێ دیار دبن. دگه‌ل جوداهییا به‌ره‌ژه‌نگان ژ سڤك و هیچ تاكو دژوار، ب گشتى، نه‌ساخێن كۆڤید-19 ئه‌ڤ به‌ره‌ژەنگه هه‌نه:
• تا.
• كوخكا هشك.
• بێنته‌نگى یان بێنكوركى.
• سستى و خاڤى.
• ئێشان و ژان.
• له‌رزك.
• گه‌رووكولى.
• سه‌رئێش.
• زكچۆن.
• دۆڕاندنا چێژێ و بێهنكرنێ.
• نیشانێن تووشبوونا سیسته‌مێ ژۆرییێ هه‌ناسه‌ییێ وه‌كو هاتن خوارا دفنێ و دفنگرتن گه‌له‌ك كێمن.
تاكو نهۆ، چو ڤاكسین نه‌گه‌هشتینه قۆناغا بكارئینانێ و دەرمانێن ڤایرۆسكوژ كاریگه‌ر نینن، له‌و، باشترین چاره‌سه‌رى خوه‌پاراستنه دگه‌ل چاره‌كرنا به‌ره‌ژه‌نگان تاكو له‌شێ نه‌ساخى به‌رگرییێ په‌یدادكه‌ت.
هه‌ر نه‌ساخیه‌كا هۆسا ڤه‌گر و كوژەك و بێچاره، دبته ژێده‌رێ دەجالیا پیشه‌یى و رۆلێ دوختۆرى لاواز دبت، و نه‌دووره هه‌ر نه‌مینت. ڤێڕا بازرگانیا چاره‌سه‌رییێن هه‌پاره‌یى و بێوه‌ج و دەرمانێن ئه‌فسانه‌ییێ گه‌رم دبت.. هه‌ر بۆ نموونه؛ بكارئینانا دەرمانێن ڤایرۆسكوژ، تاكو نهۆ كاریگه‌ریه‌كا وه‌سا نه‌بوویه، ببته چاره‌سه‌ریه‌كا جهێ باوه‌رییێ، لێ ره‌واجه‌كا مه‌زن هه‌یه و نۆشدار ژى نه‌شێن رێگرییێ لێ بكه‌ن، چونكى رازیكرن جهێ زانستى دگرت.
كه‌سوكارێن نه‌ساخه‌كى گۆتنه من: ئه‌م ناهێلین سه‌رێ خوه بشۆت، دبێژن نه‌ساخێن كۆرۆناییێ دكوژت. ئه‌ز شه‌پلیم! ببێژمێ سه‌رشووشتن باشه و نه‌ساخ بمرت دێ كه‌نه ب ناسێن سه‌رشووشتنێ و من.. من گۆتێ: هوون ب دلێ خوه‌نه، به‌س رۆژێ دو سێ جاران هه‌لما گه‌رم هه‌لكێشت باشه!
ئه‌نفلووه‌نزا Influenza
ئه‌نفلووه‌نزا په‌یڤه‌كا ئیتالیه ژ په‌یڤا لاتینى influentia بۆ كارتێكرنا ستێران ل ژیارا مرۆڤان بكاردئینان. پاشى بۆ نه‌ساخیان و په‌ژیكان بكارئیناینه. چونكى هینگێ، خه‌لكى هۆكارێ نه‌ساخیان نه‌دزانى، له‌و باوه‌ر دكرن كو په‌ژیك یان سزایه‌كێ خوداییه یان ژى ژ كارتێكرنا ستێرانه.
بلا ئه‌و بۆ هینگێ بمینت، نهۆ چار جۆرێن ڤایرۆسان ئه‌نفلووه‌نزاییێ په‌یدادكه‌ن، ب تیپان هاتینه ناڤكرن: influenza virus A, B, C and D A ژ هه‌میان به‌ربه‌لاڤتره و گه‌له‌ك بنجۆر subtype هه‌نه- ژێدەر باسێ 144 بنجۆران دكه‌ن، B ژى به‌ربه‌لاڤه، لێC و D دەگمه‌نن.
به‌ربه‌لاڤترین به‌ره‌ژه‌نگێن ئه‌نفلووه‌نزاییێ ئه‌ڤەنه:
• تا و له‌رزك.
• كوخك.
• دفن-گرتن.
• دفن هاتنه‌خوار.
• گه‌رووكولى.
• دەنگ-كه‌فتن.
• گوهئێشان.
• زەڤله‌كئێشان.
• سستى و خاڤى.
• سه‌رئێش.
• چاڤ ئازرین و رۆندككرن.
• چاڤ و روو و دەڤ و گه‌روو و دفن سۆربوون.
• گه‌رمشك.
• ل زاڕۆكان، به‌ره‌ژەنگێن هناڤان ژى دیار دبن، وه‌كى ڤەڕشانێ، زكچۆنێ و زكئێشانێ.
ئه‌نفلووه‌نزا نه ژ نه‌ساخیێن گه‌له‌ك خه‌ته‌ره، نه‌خاسمه ڤاكسین هه‌نه و چاره‌كرنا به‌ره‌ژەنگان و بێنڤه‌دان تێرا چاره‌سه‌ریا پتریا نه‌ساخان هه‌نه كو بێ ئاڕێشه ساخ ببن.
ئه‌لله‌رگیا وه‌رزانه Seasonal allergy
ئه‌ڤە جۆره‌كێ هه‌ستیاریا له‌شیه بۆ هندەك جۆرێن گه‌ركێ، ل هندەك وه‌ختێن سالێ.. ل نك مه، ل به‌هارێ و په‌ییزێ به‌ربه‌لاڤه. ئنگلیز دبێژنێ تایا كاییێ و ناڤه‌كێ دى ییێ زانستى ییێ درێژ دبێژنێ؛ هه‌ستیاره كه‌پ-هه‌ودانا وه‌رزانه. ئه‌ز خه‌له‌ت نه‌بم، كوردان دگۆتێ؛ سه‌لمێسك.
به‌ره‌ژەنگێن ئه‌لله‌رگیا وه‌رزانه:
• بێهنژین.
• خورانا دفنێ و/ یان گه‌رووییێ.
• ئێڤتینا دفنێ.
• ئاڤا زەلال ژ دفنێ دهێته خوارێ.
• كوخین.
• چاڤ دخورن، رۆندكان دكه‌ن و سۆردبن.
• زاڕۆكێن سینگێ وان ویسویسێ بكه‌ت یان بێهنا وان ته‌نگ ببت، دبت پاشى لێ ببته ته‌نگه‌نه‌فه‌س.
ئه‌ڤە نه ژ نه‌ساخییێن خه‌ته‌ره، پتر نه‌ساخیه‌كا دلئێشینه. كه‌سێن هه‌ستیار (حساس)، ل وه‌رزێن گه‌ركێ خوه بپارێزن و به‌ره‌ژەنگان چاره بكه‌ن، وه‌كو بكارئینانا دەرمانێن ئه‌لله‌رگییێ یان چاره‌سه‌رییا ب به‌رگرییێ.
په‌رسیڤ common cold
كنار 200 جۆرێن ڤایرۆسان سارماییێ یان په‌رسیڤێ په‌یدا دكه‌ن، یێن ژ هه‌میان به‌ربه‌لاڤتر رینۆڤایره‌سن.. ئه‌ڤانه ل تێهنا 33-35 پله دژین و خوه زێدە دكه‌ن. ل وه‌رزێن سارماییێ، دفنێ ئه‌و ژینگه‌ها گونجاى هه‌یه.
په‌رسیڤ، گه‌له‌ك وه‌كى ئه‌نفلووه‌نزاییێ یه، لێ سڤكتره. گه‌ر چو سه‌ربار بۆ نه‌ساخێ په‌رسیڤێ په‌یدا نه‌بن، د 7-10 رۆژان دا، ئه‌و ب خوه، دێ ب ته‌مامى ساخ بت.
به‌ره‌ژەنگێن په‌رسیڤێ:
• دفن هاتن خوار یان گرتن.
• كوخكه‌ك سڤك.
• هندەك جاران سستى و خاڤى.
• بێهنژین.
• چاڤ رۆندكان دكه‌ن.
• گه‌رووكولى.
• كێم جاران سه‌رئێش.
• ئێش و ژان.
په‌رسیڤێ ڤاكسین نینن، و چاره‌سه‌رى ب چاره‌كرنا به‌ره‌ژەنگانه. ئاڕێشه‌یا په‌رسیڤێ پتر د سه‌رباركێن وێ دایه، وه‌ختێ دبته هۆكارێ سینگكولییێ یان كولبوونا كونجكێن دفنێ.