نڤیسین: جاستن كاش
وه‌رگێران: سه‌رحان ئه‌حمه‌د سه‌رحان
ب مخابنیڤه ئه‌و ئه‌قلێ رێڤه‌به‌رێ مه‌زنێ فه‌ره‌نسی یێ به‌رنیاس ب (ئه‌نتوان ئارتۆ) هه‌ر ده‌م یێ روهن و ئاشكه‌را نه‌بوو، خودانێ شانۆییا تۆند به‌شه‌كێ مه‌زنێ ژیانا خۆ د نه‌خۆشیێن ده‌روونیڤه و ه‌رگرتنا ئاڤیونێڤه بۆراندییه. تێگه‌هشتنا پترییا نڤیسینێن ئارتویی تشته‌كێ ب زه‌حمه‌ته، ب تایبه‌ت په‌رتووكا وی یا ب ناڤێ (the theater and its double). ناڤێ ئارتویێ ئه‌و ده‌نگڤه‌دانا بهێز وه‌كی ده‌رهێنه‌رێن چاخێ خۆ دناڤ مامۆستا و قوتابیێن شانۆیێدا نینه، ئه‌و ژی ژبه‌ر ئالۆزییا وه‌رگێرانا په‌رتووك و لێگه‌ریانێن وی. ئه‌ڤجا نه‌یا ب ساناهییه مرۆڤ تێگه‌هێن ئارتوی بگه‌هیت و بزانیت چه‌وا بۆنه تێگه‌هێن خۆجه دناڤ شانۆیێدا، لێ هه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده نابیته ئه‌گه‌ره‌ك بۆ هندێ كۆ ئه‌م بێژین وی چ كارتێكرن ل سه‌ر شانۆیێ نه‌بوویه دچه‌رخێ بیستێ، به‌لكو كارتێكرنه‌كا زورا بهێز یاكۆ هه‌تا نوكه ژی جهێ ڤه‌كولین و دویڤچوونێن به‌رده‌وامه.
ئارمانج ژ شانۆییا تۆند، شێوازه‌كه كۆ تا رادده‌كا مه‌زن پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر لڤین و لێدانا هه‌ستێن بینه‌ری بكه‌ت، جاران ژی ب رێكا تۆندیێ و وان وێنه‌یێن بئێش یێن كۆ دگه‌ل هه‌ستا دگونجن. سه‌باره‌ت ده‌قی، دشانۆییا ئارتوییدا ده‌قی گرنگیه‌كا مه‌زن نه‌بوو، چونكی سه‌ما و ده‌ربرینا كارتێكرنه‌كا بهێزتر ژ په‌یڤا گۆتنێ هه‌بوون، و رۆناهی و ده‌نگێن بهێز ژی بینه‌ر ب هێز دكێشانه دشانۆیێدا.
ئارتویی گه‌له‌ك ئه‌زموون دگه‌ل بینه‌ر و ئه‌كته‌ری كرن و ئه‌وی پتر حه‌ز دكر بینه‌ری بكه‌ته دناڤ روحا وان رویدانێن ل ده‌وروبه‌رێن وی. مه‌ره‌ما وی ژ ڤێ چه‌ندێ ئه‌و بوو كۆ بینه‌ری ژ هه‌می لایانڤه بكه‌ته دناڤ رویدانێن شانۆیێ. من دڤان دویماهییان دا من ده‌مه‌ك دگه‌ل قوتابیێن خۆ یێن درامایێ دلێگه‌ریانا ئارتوییدا بۆراند، ئه‌م گه‌له‌ك ل دویڤ ده‌ق و شڕۆڤه‌كرنا چووین داكۆ ب شێوه‌یه‌كێ باش ل ئارتۆیی و شانۆییا تۆند بگه‌هین. مه‌ره‌ما مه ژ ڤێ چه‌ندێ ژی ئه‌و بوو كۆ هنده‌ك قوتابی بۆ مه چیرۆكا “جاكێ كۆژه‌ك” ل دویڤ ڤێ تیۆرێ نمایش بكه‌ن.
دێ نوكه هنده‌ك خالێن لێگه‌ریانا خۆ دیار كه‌ین، دبیت ئه‌ڤ خاله جهێ مفایی بن بۆ وان یێن گرنگیێ ب ڤی بۆرایی دده‌ن:
• ئه‌رتۆیی وه‌سا ددیت كۆ ئه‌ڤ جیهانا ل ده‌وروبه‌ر پێدڤیی ب گوهۆڕینێیه.
• ب رێبازا سوریالیزمێ كارتێكه‌ر بوو و ده‌مه‌كێ ژی ئه‌ندام بوو تێدا.
• ئارمانج ژ شانۆیا وی هشیاركرنا وی وێنێ نڤستیی دناڤ ئه‌قلی دا.
• نڤیسنێن ئارتو یێن تیۆری كۆمه‌كا مانفستێن شانۆیی بخۆڤه دگرتن.
• تیۆرێن خۆ ل سالا 1938 دپه‌رتووكا the theater and its double به‌لاڤه‌كرینه.
• خواندنا نڤیسینێن ئارتۆیی وه‌كی شیكاركرنا په‌یڤێن ڤه‌برییه.
• تیۆرێن وی ب وی شێوه‌یی ئاسایی نه‌هاتنه دانان داكۆ ئه‌و چه‌رخێ ل پشتی وی بهێت بشێت شڕۆڤه بكه‌ت.
• ئارتۆیی ب نمایشێن حۆ دگه‌ل ئه‌قلێ نه‌ئه‌قلانی دئاخفت.
• ئارتویی گازیه‌ك هه‌بوو بۆ ئه‌قلێ ڤه‌شارتی، ب ڤێ گازیێ ئارتۆیی شیا بینه‌ری ژ وان خالێن نه‌رێنی رزگار بكه‌ت.
• ئارتۆیی ب رێكا دیالۆگێ په‌یوه‌ندیی دگه‌ل بینه‌رێ خۆ چێنه‌دكر، به‌لكو ب رێكا وان هێمایێن وه‌دكر ئه‌قل هزر ب شێوه‌یه‌كێ ئه‌قلانی تێدا بكه‌ت.
• شانۆیا وی زڤڕینه‌ك بوو بۆ جیهانا سه‌قایێن ئاینی و داستانا.
• شانۆیا تۆند دیتنه‌كا رێكخستیتره بۆ شانۆیێ بوو.
• ئارتۆیی په‌یوه‌ندیه‌ك دناڤبه‌را شانۆ و میتافیزیكێ و تاعون و تۆندیێ چێكر.
• گۆت: “ئه‌گه‌ر شانۆ وێنه‌كرنا دورهێلێ بیت، دورهێل وێنه‌كرنا شانۆیێیه”.
• شانۆیا وی یا دورهێلی بوو، لێ نه ئه‌و دورهێلا ئه‌م رۆژانه دبینن، ئه‌گه‌ر پتر ئه‌م رون بكه‌ین دشێن بێژین نه‌ئاسایی بوو، نه‌ك ئه‌و ژیانا رویتینا رۆژانه.
• نه‌ئاسایی ئانكو ئه‌و دورهێل یا ب هزرێن ره‌وشتی و ره‌وشه‌نبیریا جوراوجور نه‌هاتیه پیسكرن.
• شانۆیا وی ڤێت وێنه‌كرنه‌ك بیت بۆ تشته‌كێ ژ دورهێل ئاسایی كویرتر بیت.
• ئارمانج ژ شانۆیا ئارتۆیی ده‌رئینانا هه‌ستێن بینه‌رییه.
• گێولی رۆله‌كێ مه‌زن دشانۆیا ئارتۆیی هه‌بوو.
• ب رێكا گڤاشتنا هه‌ستا، بینه‌ر كه‌فته به‌ر تشه‌كی َوه‌كی ئه‌و ناڤ دكه‌ت ب (تافیلكرنا ده‌روونی)، ئانكو ده‌رئینانا وان پێكهاته‌یێن هه‌ستا یێن دسنگێ واندا.
• مه‌رما ئارتۆیی ب هه‌ڤوێنه‌یێ ئه‌ڤه بوو: “پێدڤییه مه ب زڤڕینته وی ده‌می ئه‌وێ ئه‌م ژ خه‌وێ هشیاركرین، ل وی ده‌مێ ئه‌م هشیار بووین و پشتراست نه‌بووین ئه‌رێ دورهێله مه دبه‌ته دناڤ خه‌ونێدا یان ژی ئه‌و ته‌ختێ ئه‌م ل سه‌ر دنڤین”.
ده‌ق:
• ئه‌و ب شێوه‌یه‌كێ روهن و دیار گرنگییا ده‌قێ نڤیسی یان ژی یێ گۆتنێ كێمكرییه.
• لادانا هزرا (ده‌قێ نڤیسی باشتره) لادا.
• ئارتۆیی دگۆته وان دیالۆگێن دهێنه گۆتن (هه‌لبه‌ستا نڤیسی)
• ته‌كه‌ز ل سه‌ر گۆتنا سه‌ر پێ (ارتجال) كرییه، نه‌ك ده‌قێ نڤیسی، پێدڤییه دهه‌ر دیمه‌نه‌كێدا ره‌گه‌زه‌كێ تۆندیێ هه‌بیت.
لڤین و ئاماژه:
• ئاتۆیی ب سه‌مایا بالێتێ داخباربوو، ده‌مێ ل گزیرتا بالی ل سالا 1931 نمایشه‌ك دیتی، بكارئینانا سه‌ما و ئاماژه‌ییان ژێ وه‌رگرتییه.
• گروتوڤسكی وه‌سا دا دیاركرن كۆ تێگه‌هشتنا ئارتۆیی بۆ سه‌ما بالێتێ یا شاش بوو.
• ئارتۆیی ڤیا زمانه‌كێ نوی یێ شانۆیێ ب ئافرینیت كۆ پترییا وی ب لڤینا بیت.
• لڤینێن سه‌قایی ره‌گه‌زه‌كێ سه‌ره‌كی بوون دشانۆیا ئارتوییدا، زوربه‌ییا جاران ژی جهێ ده‌قی دگرت.
• ئاماژه، دده‌ربرینێن سه‌روچاڤ و له‌شی ب شێوه‌یه‌كێ باش دهاتنه دیتن.
• لڤینا ئاشكه‌را ب (هه‌لبه‌ستا بینی) دهاته ناڤكرن.
• ئه‌وی وه‌كر سه‌ما و ئاماژه‌یان دشانۆیێدا بهایه‌كێ مه‌زن وه‌كی یێ دیالۆگێ هه‌بن.
• لڤین و ئاماژه‌یان نه ب تنێ جهێ په‌یڤێ ژی گرت دشانۆییا ویدا، به‌لكو ب رێكا وان ته‌جسدیا دیمه‌ن و هزرێن گه‌له‌ك ئالۆز دكرن.
• زوربه‌ییا جاران لڤینێ وێنه‌یه‌كێ تۆند و نه‌خۆش ل سه‌ر ده‌پێ شانۆیێ دئافراند.
• جاران ژی ئه‌وی وه‌دكر وێنه‌ییێ تۆند دناڤ ئاقلێ بینه‌ریدا ره‌نگڤه‌بده‌ت، ئانكو ئه‌وی وه‌دكر بینه‌ر دسه‌رێ خۆدا دیمه‌نا چێكه‌ن نه‌ك ب تنێ ئه‌و ل سه‌ر ده‌پی چێبكه‌ت.
• مه‌رما مه نه‌ك لادانا په‌یڤێیه، مه‌ره‌ما مه ب بها كرنا په‌یڤێیه، بهایێ وێ یێ دناڤ خه‌ونێدا بده‌ینێ.
رووبه‌ر و په‌یوه‌ندنییا ئه‌كته‌ری ب بینه‌ریڤه:
• په‌یوه‌ندییا دناڤبه‌را ئه‌كته‌ر و بینه‌ریدا دشانۆیا تۆند گه‌له‌ك په‌یوه‌ندیه‌كا بهێز بوو.
• ئه‌كته‌را ل ده‌وروبه‌رێن بینه‌ری نواندنا خۆ دكر، یان ل سه‌ر شێوه‌ی لاكێشه‌كێ بوو یان گرۆڤر.
• پێكۆل كر ئه‌و رووبه‌رێ بۆ ئه‌كته‌ری هاتیه دانانن كێمتر لێ بكه‌ت، هه‌تا رادده‌كێ ژی پێكۆلكر ده‌پی نه‌هێلت.
• گرتوڤسكی ئه‌ڤ هزرا نوی یا نه‌هێلانا ده‌پی پویچكر. ئارتۆیی ئه‌كته‌رێن خۆ ل هه‌ر چوار لایان دانان، لێ گروتوڤسكی گۆت كۆ ئه‌ڤ چه‌نده نه‌یا نوییه و به‌ری هنیگێ یا هاتیه كرن، لێ ره‌وشا بینه‌ری كێمتر بوو، چونكی ده‌وروبه‌ر ب ئه‌كته‌را هاتبوو دوپێچكرن، دیسان گروتوڤسكی ژی گۆت كۆ بكارئینانا وی بۆ سینوگرافیایێ ژی نه‌یا نوییه.
• زوربه‌یا جاران بینه‌ر ل سه‌ر كورسیكێن زڤرۆك دروینشت دا بینه‌ری بۆ وی یا ب ساناهی بیت.
ره‌زگه‌ێن شانۆیی:
• ته‌كه‌ز ل سه‌ر رۆناهی و ده‌نگی دكر دشانۆیێدا.
• پتریا جاران ده‌نگ گه‌له‌ك یێ بلند بۆ و دبۆ جهێ دلته‌نگیا بینه‌ری.
• ده‌نگ و رۆناهی و لڤین بكارئینان داكۆ بگه‌هیته هه‌ستا، په‌یڤا (تۆند) دشانۆیا وی ژی ژڤێرێ هاتیه.
• پتریا جاران ده‌نگێ كه‌سه‌كێ یان مۆزیكه‌كێ ریكۆرد دكر.
• كۆمه‌كا ده‌نگ و رۆناهییا بكارئینا، ئه‌ڤه هه‌می پێكڤه مێكس دكرن ژبۆ په‌یداكرنا پێله‌كێ.
• ئارتۆیی پێكۆل دكر بینه‌رێ خۆ ب رێكا هه‌ستا په‌نج بكه‌ت.
• ده‌ست ژ به‌كگراوه‌ندی به‌ردا، لێ ده‌نگێ موزیكێ جهێ وێ دگرت.
• ئارتۆیی پتر جه‌ز دكر ده‌ستا ژ جل و به‌رگێن نوی به‌رده‌ت و پتر بۆ لایێ جلكێن كه‌لتۆری دچوو.
• هنده‌ك دیلاله‌ت یێن هه‌ین كۆ ئه‌م دشێن بێژین كۆ ئارتۆیی فیلم و نمایشێن ل شاشێ نمایش دكرن.
• جاران ماسك ژی بكارئینایه.
• دگۆتاره‌كێدا گۆتیه: “ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌ستا ژ هۆلێ به‌رده‌ین و جهێ روینشتنێ و ده‌وروبه‌رێن بینه‌ری ب رویدانا تژی بكه‌ین ئه‌م دێ شێن روحا رویدانێ په‌یدا كه‌ین”.
نواند و دیاركرن
• پشته‌ڤانییا ئه‌كته‌را دكر ژبۆ دیاركرنا هه‌ستان، به‌روڤاژیی شانۆیا برێختی.
• ته‌كه‌ز ل كه‌سایه‌تیا تاك دنمایشێدا نه‌دكر، به‌روڤاژی ستانسلاڤسكی.
• كه‌سایه‌تی پتر ب لڤین و ده‌ربرین و سه‌مایێ دكارتێكه‌ر بوون ل شینا دیالۆگا په‌یڤینێ.
• گروتوڤسكی ئه‌كته‌رێ ئارتویی هشیاردكر و دگۆتێ نابیت تۆ بۆ هه‌ر هه‌سته‌كێ جوره ده‌ربرینه‌كێ بدانی.
لڤێرێ ئه‌م گه‌هشتنه دویماهییا لێگه‌ریانا خۆ یا بچویك، دبیت هنده‌ك خال جهێ پرسكرنێ بن لێ ئه‌ڤه ب تنێ لێگه‌ریانه‌كا بچویكه بۆ نیاسینا ئه‌نتوان ئارتۆیی و شانۆیا تۆند.