نڤێسین: كۆڤان خانكی
بەری ئەم بەحسێ شانۆیێ د دەمێ كۆرۆنایێ دا بكن، پێدڤی یە ل دەستپێكێ ب كورتی دیار بكەین شانۆ چی یە، رەگەزێن وێ چنە، هەروەسا ژی هندەك زانیاریان ل سەر شانۆ و تراژیدیا گریكیان و رابەرێن وێ بدەن، ژبەر كو شانۆ ل یۆنانا كەڤن سەرهلدایە و پێشكەفتنێن مەزن ب خوە ڤە دیتینە، بۆچی ئەم دێ بەحسێ تراژیدیایێ كەن، چونكی كۆرۆنا ب خوە بابەتەك تراژیدی یە.
شانۆ، جۆرەكی هۆنەری یە، هۆنەرێ درامی، تێكستێ ئەدەبی یێ نڤیسكی یە، ژلایێ ئەكتەران ڤە ل بەر چاڤێن جەماوەر و بینەری دهێتە نمایش و پێشكێشكرن.
شانۆ ب تەڤایی ژ هژمارەكا زۆر یا رەگەزان پێكهاتی یە، وەك: تێكست، دەرهێنان، دەم، جه، ئەكتەر، بینەر، هزر (پەیام)، دیالۆگ، مۆزیك، بوویەر، مەنەلۆگ، دیكۆر، رۆناهی، جل و بەرگ، ئێكسسوارات، مۆزیك، گرێ و …هتد. د ناڤ ڤان رەگەزان خوە ب خوە دا ژی گەلەك تایی و چق ژێ دچن.
شانۆیا گریكی پەیوەندی ب میتۆلۆژیا، سرودێن دینی و سەمایێن ب كۆم یێن گرێدایی ب ساخكرنا رێ و رسمێن پەرستنا خوداڤەندان ڤە هەبوو كو ل ئەسینا دهاتنە كرن، هندەك نڤیسەر ڤێ دەستپێكا پەیدابوونا شانۆیێ یا ژ میتۆلۆژیایێ، ب “قۆناغەكا مینا زانستی “شبه علمی” ب ناڤ دكن كو ئەو ژی د رێكا وەلاتێ مسرێ را چۆیە یۆنان. “یۆنانیێن كەڤن باوەریەكا موكوم پێ دئینان و تەوەرەكی گرنگیپێدانێ بوو”، ژ وان ئاهەنگێن رێزگرتنێ یێن خوداڤەندان “دیونیسیوس” (خوداڤەندێ تری، مەیی و خوەشیێ) بوون كو ل وەرزێ بەهارێ قوربانی بۆ د دان و ستران دگۆتن و سەما دكرن، و ئەڤ ئاهەنگ و داب و نەریتێن دینی ژێدەرێ ئێكێ یێ ژ دایكبوونا شانۆیا گریكی بوون. ئەو رێ و رسم ژی ب ڤەستیڤال و ئاهەنگێن جەماوەری یێن مەزن ب ئاوایێ بەریكانە “د پەرستگەهێن ئۆلی دا دهاتنە پێشكێشكرن”، ئەو ئاهەنگ و رێ و رسمە ژی ئەڤە بوون: جەژنێن دیونیسیوس مەزن یان ژی جەژنێن باژێری، جەژنێن لینایا، جەژنێن گوندیان.
شانۆیێن “ئەسخیلۆس، سوفوكلیس و یوربیدیس” بوونە بەرێ بنیاتێ ژ بۆ ئاڤابوون و سەرئێخستنا شانۆیا گریكی، راستە شانۆ ژ میتۆلۆژیایێ دهاتنە وەرگرتن، لێ نڤیسەرێن شانۆیی گهۆرین ب سەردا دئانین و كێم و زێدەهی دكرن، ب كەتواری ڤە گرێ د دان، ئانكو ئەو چیڤانۆك وەكی هەیی ل بەر چاڤێن وەرگران نەدهاتنە خوارێ، بەلكو گهۆرین و هەڤڕكی تێدا پەیدادكرن، هەتا ئەگەر وەرگری ئەو چیڤانۆك بەری هنگی بهیستبا ژی، ب رەنگەكی دی بۆ دهاتە پێشكێشكرن، هەروەسا بینەر ژی گەلەك جاران نە ژ بەر ئەنجامێ شانۆگەریێ دچۆنە پێش تا كو بزانن دێ ئەنجام چ لێ هێت، بەلكو دا بزانن چاوە شانۆ هاتی یە بەرهەمئینان.
ژ لایێ ناڤەرۆكێ ڤە، ڤان شانۆگەریان چەندین بابەت ئازراندینە، ژ وان: هەڤڕكی دناڤبەرا خوداڤەند و قەهرەمانێ شانۆیێ دا كو مرۆڤ بوو.
تراژیدیا:
كارەكی هۆنەری یێ درامی یە، ئارمانجا وێ گەهاندنا وێنەیەكی نەخوەشیێ یە،گرێدایی “دیونیسیوس یان باخۆس”ێ خوداڤەندێ مەیی و خۆشیێ یە، ل زەڤی و چۆلان دگەری یا و مەیی ڤەدخوار، كەڤلێن بزنا دكرنە بەر خوە و دلەییزی و ستران دگۆتن، ب سترانێن “دیسرامپوس” ب ناڤ دكرن، هەروەسا نە ب تنێ ئەم دشێن ڤێ یەكێ ب دەستپێكەكا تراژیدیایێ دانن، بەلكو دەستپێكا كۆمێدایێ ژی. ئەرستۆ دگۆت: تراژیدیا بویەرەكا وێرانكەرە د شانۆیێ دا دهێتە قەومین، وەكی: مرنێ، كوشتنێ و خوون رێتنێ، یان ژی ئێشان و برینداربوونێ. دیسان ئەرستۆ سەبارەت كەسایەتیێن تراژیدی ژی دبێژت: د شەرخوازن و كارتێكرنەكا مەزن دكەنە سەر دەروونی ب بابەتێن وەك: هەلچۆن و ترسێ.
شانۆیا گریكی ل سەر دەستێ چەند كەسەكان گەشەكری یە و پێشكەفتنێن مەزن ب خوەڤە دیتنە، وەك:
“سیسبیس Thespis”، ل سەدێ شەشێ بەری زایینی، ل وی دەمی شانۆ ل جهەكی نە یا جێگیر بوو، بەلكو ژ جهەكی دهاتە ڤەگوهاستن بۆ جهەكی، “سیسبیس” وەكە یەكەم ریفۆرمكارێ شانۆیێ دهێتە هژمارتن كو وی دڤی یا ئەكتەرێن جۆرا و جۆر هەلبژێرت، پشتی وی ژ نوو سۆفۆكلیس و یوربیدیس و ئەشیل هاتن و گۆرانكاریێن مەزن د شانۆیا گریكی كرن.
ئەسخیلۆس (525 – 456 ب. ز)، ب بەرفرەهی كار ل سەر تراژیدیایێ كر و جهێ خوە د سەركێشی یا وێ دا چەسپاند و ناسناڤێ (بابێ تراژێدیا) لێ هاتی یە كرن، هەروەسا وەكە ریفۆرمكارێ دوویێ دهێتە هژمارتن، ژ بەر كو ل دەستپێكێ شانۆ ب یەك كەسی دهاتە پێشكێشكرن، دەما ئەسخیلۆس هاتی گرنگی ب لایەنێن هۆنەری یێن شانۆیێ دا و كەسەكی دن ل سەر زێدەكر و كرن دوو، ئەڤە ژی ژ پێخەمەت دیالۆك و هەڤڕكی دناڤبەرا وان دا پەیداببت، ئەڤ هەڤڕكی و هەڤپەیڤینا دناڤبەرا هەردوو ئەكتەران دە ژی خالەكا دی یا تراژیدیایێ بوو.
سۆفۆكلیس “495/497 – 406 ب. ز”، شاعر و شانۆڤانێ قۆناغا گەشبوونا ئازادیێ بوو، ژبلی نۆژداریێ ئەو مژوولی مۆزیكێ بوو، ئەڤ ژێڕە دبوو هاریكار ئەو ب خوە ئاوازان ژ بۆ تراژیدیایێن خوە دانت. ئەوی ئەكتەرێ سیێ ل شانۆیێ زێدەكر و گرنگی ب دیمەنێن سروشتی دا.
یوریبیدیس”480/484 – 406 ب. ز”، ئێك ژ شاعرێن گریكی یێن مەزنە، پتری یا شانۆیێن خوە ل سەر هەلكەفتێن “دیونیسوسێ مەزن”، یان ژی هەلكەفتێن “ئەلینا” دنڤیسین، ئەوی ژی بابەتێن شانۆیێن خوە ژ میتۆلۆژیایێ وەردگرتن، “ئەلینا” ژی هەلكەفتێن دینی یێن جڤاكی یێ گەلێ ئەسینا بوون و ل وەرزێ زڤستانێ دهاتنە كرن. تشتێ هەری گرنگ د بەرهەمێن یوریبیدیس دە، ژبلی ڤان پڕسێن فەلسەفی و ئەخلاقی و چاكسازی یا سیاسی كو دهاتن دانان.
شانۆ د دەما كۆرۆنایێ دا
(27ی ئادارێ) ب رۆژا جیهانی یا شانۆیێ دهێتە زانین، د ڤێ رۆژێ دا، جیهان د گەرمەگەرما بەلاڤەبوونا ڤایرۆسێ كۆرۆنایێ (كوفید – 19) دا بوویە و خەلك كرە د خانیان ڤە و زۆربەیا كاران سەكناندن، لەورا گەلەك نڤیسەران و ب تایبەتی شانۆڤان و ئەو كەسێن پسپۆر د بیاڤێ شانۆیێ دا، گەلەك گۆتار ل سەر ڤێ رۆژێ نڤیسین، جۆرە بێ هیڤیبوون و بێ ئۆمێدیەك ب نڤیسینێن وان ڤە دیار بوو كو دڤێ سالڤەگەرێ دا شانۆ ب بێ دەنگی و بێ بزاڤ دەرباز بوو. بەروڤاژی هەموو ڤان دیتنان هزردكم، ب دیتنا من، ئەڤە جارا ئێكێ یە شانۆ دگەهتە كۆپیتكا خوە، ئانكو ئاستا هەری بلند.
1. تێكست: تێكستێ شانۆیێ، بابەتێ دەركەفتنا ڤایرۆسێ كۆرۆنا و بەلاڤەبوونا وی یە ل سەرانسەری جیهانێ كو هژمارەكا زۆر یا مرۆڤان كرینە قوربان.
2. جه: ئەگەر بەرێ د هۆلەكێ ڤە و ل سەر دەپێ شانۆیێ هاتبا پێشكێشكرن، ئەو قەیید هاتن شكاندن، تەپا عەردی، وەلات، باژار، نەخۆشخانە، قەبرستان، گوند، كۆلان، مال و هەتا ژۆر ژی جهێن شانۆیێنە، لێ جهێن سەرەكی و لاوەكی هەنە، (چین، ئەمریكا، ئیتالیا، ئیران، ئەلمانیا و…هتد) و نەخۆشخانە یێن سەرەكینە.
3. ئەكتەر: بەرێ هندەك كەسێن دەستنیشانكری بوون، د دەما كۆرۆنایێ دا، مرۆڤ ب تەڤایی ل سەرانسەری دنیایێ بوو ئەكتەر، چ سەرەكی یان لاوەكی، نۆژدار و كەسانێن ساخلەمیێ ئەكتەرێن سەرەكینە.
4. بینەر: یێن حەزا شانۆیێ هەیی یان پسپۆری یا وی دچۆن پێش، د دەما كۆرۆنایێ دا، دنیا ب تەڤایی بینەر و جەماوەرە.
5. زمان: شانۆ ب زمانەكێ یان دوویان دهاتە نڤیسین و پێشكێشكرن، د دەما كۆرۆنایێ دا ب هەموو زمانان دهێتە پێشكێشكرن.
6. دیالۆگ: دناڤبەرا دوو كەسان یان پتر دا دهاتە پێشكێشكرن، د دەما كۆرۆنایێ دا پتری یا مرۆڤان ل سەرانسەری دنیایێ دیالۆگان ئەنجام د دەن.
7. هەڤڕكی: كۆرۆنایێ چەند جۆرێن هەڤڕكیان پەیداكرن، ژ وان: هەڤڕكی یا مرۆڤ و ڤایرۆسێ كۆرۆنا، هەڤڕكی یا وەلاتان (ئەمریكا و چین وەك نموونە ل سەر بابەتێ ئابووری)، هەڤڕكی یا دین و زانستی و …هتد.
8. بوویەر: پەیدابوون و بەلاڤەبوونا ڤایرۆسێ كۆرۆنا، تووشبوون، مرن، برسیبوون، كەرەنتینەكرن و …هتد.
9. رۆناهی: شەڤ و رۆژ.
10. دیكۆر: بەرێ ب دەستی دهاتە چێكرن، د دەما كۆرۆنایێ دا سروشتی یە، سروشتە، سەقایە، با و باران و برووسینە.
11. دەم: بەرێ یێ دەسنیشانكری و كورت بوو، نها یێ ڤەكری یە، ل داوی یا سالا 2019 دەستپێدكەت و بەردەوامە.
12. گرێ: بوویەر ژ تشتەكی دەستپێدكەت و مەزن دبت، دیالۆگ دهێنە ئەنجامدان و هەر بوویەر دقەومن هەتا دگەهتە كۆپیتكێ، ئەو گرێ یە، پاشی چارەسەری دهێتە دیتن و ب داوی دبت، ڤایرۆسێ كۆرۆنا ژ كەسەكی دەستپێكر، پاشی ل باژارێ ووهان بەلاڤەبوو، دەربازی وەلاتێن دەردۆر بوو و جیهان هەموو گرت، بوویەر بەر ب كۆپیتكێ دچن، ئانكو بەر ب گرێ یێ ڤە دچن.
13. مەنەلۆگ: ئەوە دەما مرۆڤ دگەل خوە ب خوە د ئاخڤت، هەر ئێك ژ مە رۆژانە دگەل خوە د ئاخڤت و ب دەهان مەنەلۆگان دروست دكەت كا وێ رەوش بگەهە چ ئاست، ئەرێ ئەم ژی وێ تووش ببن؟.
14. پەیام: دەما شانۆ دهێتە پێشكێشكرن، پەیامەكا سەرەكی هەیە، هەر ژ نها و هەتا پشتی كۆرۆنایێ دێ گەلەك پەیامان دەتە بینەری و گەلەك هزران د سەرێ وان دا دروست كەت، هندەكان هەلوەشینت و هندەكان ئاڤاكەت.
15. جل و بەرگ و ئێكسسوارات: جل و بەرگ د كەسك و سپینە (جلكێن نۆژداران و تاقمێ تەندروستی)، خروو سپینە (یێن خوەپارێزان)، ئێكسسوارات ژی (كەمامە) و دەستگهۆرك و بەرچاڤك و بوتلێن تافیلكرن و پاقژكرنێنە ل دژی ڤایرۆسی.
16. مۆزیك: نالینا تووشبوویان، دەنگێ ئەمبۆلانسان و مۆزیكا (بیلا تشاوا) ئیتالی.
17. داوی: تراژیدی.
ئەڤە و ب دەهان رەگەز و شرۆڤەیێن دن، لەورا دبێژم.. (شانۆ د دەما كۆرۆنایێ دا، د ئاستا هەری بلند دایە).
ژێدەر:
(1) ا. انيكست: تاريخ دراسة الدراما، نظرية الدراما من هيغل الى ماركس، ترجمة: ضيف الله مراد، دمشق – 2000.
(2) ج. روز: الديانة اليونانية القديمة، ترجمة: رمزي عبدة جرجس، القاهرة – 1965.
(3) الدكتور جعفر ال ياسين: فلاسفة يونانيون من طاليس الى سقراط، الطبعة الثالثة، بغداد – 1985.
(4) الدكتور حسام محيي الدين الالوسي: بواكير الفلسفة قبل طاليس او من الميثولوجيا الى الفلسفة عند اليونان، الطبعة الثانية، بيروت – 1981.
(5) الدكتور علي الزبيدي: محاضرات في تاريخ الادب المسرحي، المأساة اليونانية، الجزء الاول، بغداد – 1962.
(6) الدكتورة لينا نبيل ابو مغلي و الدكتور مصطفى قسيم هيلات: الدراما و المسرح في التعليم، النظرية و التطبيق، الطبعة الاولى، الاردن – 2007.
(7) دكتورة نادية البنهاوي: بزور العبث في التراجيديا الاغريقية و اثرها على مسرح العبث المعاصر في الغرب و في المصر (دراسة مقارنة)، مصر – 2006.
(8) شكري عبد الوهاب: يوريبيديس، فلور للنشر و التوزيع، القاهرة – 2001.
(9) عبدالرزاق الاصفر: المذاهب الادبية لدى الغرب، دمشق – 1999.
(10) عماد حاتم: مدخل الى تاريخ الآداب الاوروبية، ليبيا – تونس، 1979.
(11) محمد حمدي ابراهيم: دراسة في نظرية الدراما الاغريقية، دار الثقافة للطباعة و النشر بالقاهرة، 1977.
(12) ول وايريل ديورانت: قصة الحضارة، حياة اليونان، ترجمة: محمد بدران، الجزء 2 من مجلد 2.