نڤێسین: تەحسین ناڤشکى
مرۆڤی جوداهییەک گەوهەری د گەل بوونەوەرێن دی هەیە، ئەوژی هزرکرنە (التفکیر)، پتر بۆ چارەکرنا ئاڕیشە و ئاستەنگێن دکەڤنە د رێکا مرۆڤی دا، ژ بەر هندێ مرۆڤ ب گیاندارێ هزرکرنێ یان ئاخڤتنکەر دهێتە نیاسین.
ب گۆرەی نێڕینێن رەوانناسان، هزركرن ژی مینا زاناندن (الادراك الحسی) و بیرکرنێ (التذكر) کریارەکا ئەقلی و زانینگەرییە (معریفیه) د سەر هندێ ڕا پشتبەستنێ پتر ب زاناندن و بیرکرنێ دکەت و کەرستەیێن خوە پتر ژ وان هەردوکا وەردگرت. ئانکو تشتێن هزرکرنێ ژ روودانێن سەربۆر و شارەزایێن (خبرات)ێن خودانی یێن بەری هینگێنە. هۆسا گرنگترین كارمەندییا (وەزیفەیا) ئەقلی دیار دبت کو هزرکرنە.
جودایا گەوهەری یا هزرکرنێ دگەل زناندن و بیرکرنێ ئەوە کو هزرکرنێ شیانێن تێپەڕاندنا (خرق) سینۆرێن سرۆشتی هەنە و بەرەڤ جیهانا میتافیزیکی یا تشت و بوونەوەرێن کەس نەدیتی و هزرا روودانا وان د ژیواری دا نەکری دچت و وێنەیان بۆ هەلامەت و گیانێن ئەنتیکە یێن ئەجنە و ئەفریت و بوونەوەرێن هەسارێن دی و بووشایا سپێهری (فضائي) دگرت، د سەر هندێ ڕا ئەو وێنە یێن ب رێکێن هونەری بەرچاڤ دکەت، ژ تێدیتنێن جیهانا راستەقینە بێبەهر نینن، ئانکو گەلەک ب زەحمەت بشێت تشتەکی وەسا بینت کو خۆڕی کەسنەدیتی بت.
ئەحمەد عزەت راجح د پرتووکا خوە دا ب ناڤێ “بنەمایێن رەوانناسیێ ـ بەرپەڕ 330” هزرکرنێ ب دو فۆرمان دبینت. وەسا ڤەدگێڕت کو هزرکرنێ د دەروونناسیێ دا دو رامان هەنە، گشتی و تایبەت. هندی گشتییە ب بەرفرهەیی دهێتە وەرگرتن و چالاکییا ئەقلی سەرانسەری ب خوەڤە دگرت و ئامیرێن وێ بەهرا پتر، شوونا مرۆڤان هیمانە و هەر تشتەکێ دی د ژیواری دا هەیی وەردگرت. ئەڤ سیمبۆلە ژی گەلەکن، مینا: وێنەییێ هۆشی (ذهني)، رامان و پەیڤ و ئیدیەم و هژمارە، هندەک ژی بیرهاتن و ئاماژەدان و دەربڕینێن جۆراوجۆرن ژ هندەک هەلوەست و شارەزایێن ژ سەربۆرێن خوە وەرگرتین. هەر وەسا دەنگ و ئاواز و شوون و نەخشەییێن جیوۆگرافی و هندەک تشتێن دی ب خوەڤەدگرت. سەبارەت هزرکرنا تایبەت، ئەڤ هزرکرنە چوارچۆڤە کرییە تنێ بۆ چارەکرنا ئاریشەیان ب چارەکرنەکا زهنی، ئانکو ب رێکا بکار ئینانا سیمبۆلێن گونجای، ئاریشەیان ب رێکا ئەقلی نە کریارێ چارە دکەت.
هۆسا دیار دبت کو کورتترین پێناسەیا هزرکرنێ: کریارەکا ئەقلییە زانینناسییە، ژ بوو دیارکرنا تشتێن بەرەڤاژی کو پەیوەندی و تێکەلییان ل ناڤبەرا دیاردەیان و تشتومشتان و روودانان د هۆشێ مرۆڤی دا.
ب گۆرەی ڤاڤارتنا زانایان بۆ هزرکرنێ کری، هزرکرن گەلەک جۆرن و هەمی هزر ژی نەشێن سینۆرێن خوەزایی بسمن و بگەهنە جیهانا نەخوەزایی، ژ وان هزرکرنان: هزرکرنا خۆیەتی ـ هزركرنا سینۆردای ـ ئەگەردیتن ـ هزرکرنا سەربۆرێ ـ خەونڕۆژک ـ خەونشەڤک ـ هزرکرنا داهێنەرانە.
د سەر هندێ ڕا ئەڤ هزرکرنە هەمی د سەر بەخۆ نینن و نەدتێکراس کرینە. ژ بەر هندێ د شیان دا نینە جۆرێن هزرکرنێ ب رێکا بابەتێن هزری ژێکبهێنە ڤاڤارتن.
ب هەر رەنگێ هەی د شیان دانە کو جودایی ل ناڤبەرا کریارێن هزرێن جۆراوجۆر بهێتە کرن ، ل پەی بناغەیێ شێوازێ هەی یان ئەو رەوشا کەرستەیێ هزرکرنێ وەردگرت. بۆ نموونە، خەون ب هەردو جۆرێن خوە یێن رۆژێ و شەڤێڤە، ژ وان هزرکرنانە کو رێژەیا زەبتکرنا وان یا کێمە، بەرانبەر ئالیێ دی یێ پیڤەری ، هزرکرنا زەبت بلندە، مینا ئاشۆپکرن و هزرکرنا دیتنا ئەگەرێ ئاڕیشەیێ، ب سەرهەلبوون تشتێن نوو و ئافراندنێ.
پرسیارا دهێت: ئایا مرۆڤ دشێت هەمی جاران ئاڕیشەیێن خوە ب هزرکرنێ چارە بکەت؟ هەلبەت بەرسڤا ئەرێنی یا ب زەحمەتە، ژ بەر کو هزرکرن وەک وەزیفەکێ تایبەتێ ئەقلی ل دەڤ مرۆڤی هەمی دەما نە یێ خۆسەرە. ئانکو دەمێ مرۆڤ خودان دلینی، هەیەجان و هەستدار بت، ئەڤ هەرسێ ساخلەتە دێ کارتێکرنا خوە یا نەرێنی هەبت، دەمێ مرۆڤ تووشی ئالۆزی، تێکچۆن، دەمارگیریێ خەمۆکی و تنگژینێ دبت کو ب دروستی هزر نەکت و هینگێ نەشێت ئاڕێشەیێن خوە چارە بکەت. ژ بەر هندێ ئاڕیشە چارە نابن، دەمێ تێکچۆنێن دەروونی و دەمارگیری ئاستەنگان بۆ ئەقلی چێ دکەن. ئەڤ رەوشە پتر ل سەر خەلکێ مە ل سەر دەمێ ڤیرۆسێ کۆرۆنایێ دیار دبت کو ئەقلێن پڕانییا مە ب دورستی نەشێن سەرەدەریێ دگەل هزرێن مە یێن ئالۆز بکەن و ئەنجام گەلەک جاران، تایبەت بەرپرسێن مە شوونا ئەرک و چالاکیێن خوە پیشەیی بکەن و کل دەن کۆرە دکەن.