د. محەممەد عەلی یاسین تەها
د بەیانا ژمارە (٢٢) یا دۆهی رێکەفتی ٢٢ێ ئادارا ٢٠٢٠ێ دوو خاڵێن بریاران ئەو بوون کو هەر دوو رێڤەبەرێن گشتی یێن کارەبا و کشتوکاڵ ل پارێزگەهـ و ئیدارەیێن سەربەخۆیێن هەرێم کوردستانێ ل ژوورا ئۆپەراسیۆنان بهێنە زێدە کرن. ئەڤه جهێ دلخۆشیێ بوو و وێ مانایێ ددەت کو هندی ده‌رباز دبیت ئەم پتر یێن فێر دبین، ژ بەر کو ئیدارەدانا قەیرانان ب خو زانستەکە کو مە ل کوردستانێ گەلەک شارەزایی تێدا نینە.
د سەرەدانا وەزیرێ ناڤخۆ بۆ پارێزگەها دهۆکێ، د پرێس کۆنفرانسا خودا د بەرسڤا پرسیارا کو ئایا دێ قەدەغەیا هایوچوویێ درێژ کەنەڤە یان نە، دبێژیت “ئه‌م یێن ل گه‌ل رێنماییێن وه‌زاره‌تا ته‌ندروستی، ئەگەر وه‌زاره‌تا تەندروستی ب پێدڤی بزانیتن، ئه‌م بێ دوودلی دێ درێژكه‌ینه‌ڤه، هه‌رچه‌ندی پێویست بیت.”
راسته كو وه‌زاره‌تا ته‌ندروستی ئالیه‌كێ گرنگێ ڤێ بڕیارێ یه لێ ب دیتنا من ب تنێ وه‌رگرتنا بۆچوونا وه‌زاره‌تا ته‌ندروستیێ د بڕیارێ دا ده‌ره‌نجامه‌كێ گه‌له‌كێ ته‌ندروست نابیت. د ڤێ بڕیارێ دا دڤێت بسپۆر و شاڕەزایێن بیاڤێن دی یێن ئابووری، پیشەسازی، کشتوکاڵ، بازرگانی، گەشتیاری، كارناسی، جڤاكناسی، رێڤه‌برن و سرۆشتناسیا قه‌یرانان و گەلەکێن دی ژی پشکدار بن.
ئەگەر ب تنێ بڕیارد دەستێ كه‌رتێ تەندروستیێ دا بیت، ئه‌و حەز دکەن قەدەغەیا هاتوچوویێ بەردەوام بیت هه‌تا وی ده‌مێ کو ئەڤ ڤایرۆسە هەبیت، ژ بەر کو یا ئاشكه‌رایه د شیانێن وان یێن لۆجیستیک، ژێدەرێن مرۆڤی و زانستی دا نینە کو خو ل بەر ڤێ نەخۆشیا تەڤگر (pandemic) بگرن و ب قەدەغەیا هاتوچوویێ، هەلبەت دخوازن ڤێ قەیرانێ پاش بێخن، و چه‌ندی پاش بێخن زووتر ناكه‌ڤنه د قه‌یرانێ دا، لێ ئایا پاشخستنا وێ ب مانایا چاره‌سه‌ریا وێ دهێت؟ بۆ نموونه ل ده‌مه‌كێ پێوانه‌یی دا نه‌خۆشخانه‌یه‌كا تایبه‌تمه‌ند دروست بكه‌ن، كیت و پێداویستیێن كارمه‌ندان دابین بكه‌ن، یان ژی بۆ نموونه، وانه‌یه‌كێ ژ ووهان وه‌ربگرن؟
داخستن و رێگرتن وه‌كو ستراتیژیه‌كا درێژوه‌خت؟
د درێژوه‌خت دا ستراتیژیا قه‌ده‌غه‌یا هاتوچوویێ نه‌شێت یا به‌رده‌وام بیت و ئابووریێن لاواز و ب هێز ژی نه‌شێن خوه ل به‌ر بگرن. خودان بریارێن هه‌رێما كوردستانێ شانازیێ ب وێ چه‌ندێ دبه‌ن كو به‌ری هه‌ر جهه‌كێ دی ل دونیایێ هاتوچوو یا راوه‌ستاندی و بریارێن توند بۆ راگرتن و داخستنا رێژه‌یا هه‌ری مه‌زن ژ كه‌رتان ده‌ركریه. ئه‌ڤه ژ لایه‌كێڤه، دبیت جهێ شانازیا بریاربده‌ستان بیت لێ ژ لایه‌كێ دیڤه، ژی دبینتن وێ بگه‌هینیت كو بنگه‌هێ ئابوورا مه پشتێ پێ دبه‌ستیت، بنگه‌هه‌كێ ناڤخۆیی نینه و ب راوه‌ستیانا ته‌ڤ سازی و كه‌رتان ژی دیسان ژێده‌ری داهاتی هه‌ر یه‌كه و كه‌ل و په‌ل، ئاهێن خوارنێ و به‌روبووم ژی ب پشت به‌ستن ب به‌رهه‌مێ ناڤخۆ نینه و پتریا هه‌ری مه‌زن هه‌ر ژ ده‌رڤه دهێنه هاورده‌كرن.
ل وه‌ڵاتێن نۆرمال دا، رێژه‌یه‌كا هه‌ری سه‌ره‌كی ژ پێداویستی، كه‌رسته و به‌روبوومێ وان ژ به‌رهه‌مێ پیشه‌سازی، كشتوكاڵ و كارگه‌هێن وانێن ناڤخۆیی یه، ژ به‌ر وێ ژی هه‌ڤبه‌ریا هه‌رێمێ دگه‌ل وان ناهێته كرن. لێ زێده‌باری ڤێ ژی، د درێژوه‌خت دا هه‌رێم ژی نه‌شێت به‌رده‌وام بیت. هژماره‌كا به‌رچاڤا خوجهیێن هه‌رێمێ ژی هه‌نه كو كار و كه‌سابه‌تێ دكه‌ن و ڤه‌دیتنا ژیارا وان ل سه‌ر كارێ وانێ رۆژانه‌یه و ب ڤێ داخستن و رێگرتنێ فشارێن مه‌زن كه‌فتینه ل سه‌ر ملێن وان و هیچ بیمه یان گه‌ره‌نتیه‌ك ژی د سیسته‌مێ مه دا نینه كو قه‌ره‌بوویا وان بكه‌ت. له‌وما، بریارا راگرتن و داخستنێ د درێژوه‌خت دا، ب خو دێ بیته قه‌یرانه‌كا دی كو دبیت ژ یا ڤایرۆسه‌كێ ته‌ڤگر كێمتر نه‌بیت. د ڤێره دا حكۆمه‌تا هه‌رێمێ و ته‌ڤ حكۆمه‌تێن جیهانێ ژی باشتره بیر ل وێ بكه‌ن كا چه‌وا رێیه‌كا ده‌رچوونێ ژ ڤێ قه‌یرانێ په‌یدا بكه‌ن. هیڤیدارین ئه‌ڤ راگرتن و داخستنه ده‌مێ پێدڤی بۆ وێ په‌یدا بكه‌ت كو بیر ل رێیه‌كێ دا بكه‌ن.
قه‌ده‌غه‌یا هاتوچوویێ و نه‌هێلانا ڤایرۆسێ ته‌ڤگر
هه‌ر د بریارا دۆهی دا، قه‌ده‌غه‌یا هاتووچونێ وه‌ك ئێك ژ رێكارێن خوپارێزی ژ به‌ڵاڤبوونا ڤایرۆسێ (COVID-19) تا یه‌كێ نیسانێ درێژ كره‌ڤه. پرسیار ل ڤێره‌یه كو ئایا قەدەغەیا هاتوچوویێ چ کاریگەری ل سەر نەهێلانا ڤی ڤایرۆسێ تەڤگر دکەت؟ به‌رسڤ ئه‌وه كو ڤایرۆس ب قه‌ده‌غه‌یا هاتوچوویێ ژ ناڤ ناچیت به‌لكو ب تنێ رێگریه‌كا به‌روه‌خته بۆ به‌ڵاڤ نه‌بوونا وێ، به‌لێ ئایا ئه‌م دشێین چه‌ند به‌رده‌وام بین؟
نووچه‌یێ نه‌خۆش ئه‌وه كو هندی ئه‌ڤ ڤایرۆسه ژ ناڤ نه‌چیت و هه‌بیت، ده‌ملده‌ست دگه‌ل ب داوی ئینانا داخستن و رێگرتنێ دووباره دێ گه‌هیته ئاستێ خو یێ بلندێ به‌ڵاڤبوونێ. پرسیار ئه‌وه كا ئایا رێكا ده‌رچوون ژ ڤێ قه‌یرانێ چیه؟ چوار رێكێن دیار هه‌نه بۆ ده‌رچوون ژ ڤێ قه‌یرانێ:
– ڤه‌دیتنا ڤاكسینێ
دگه‌ل ڤه‌دیتنا ڤاكسینێ به‌رگریا پێدڤی بۆ تاكه‌كه‌سان په‌یدا دكه‌ت بۆ خو ل به‌رگرتنێ په‌یدا دكه‌ن و ده‌ما به‌ركه‌فتنێ دگه‌ل ڤێ ڤایرۆسێ دكه‌ن، نه‌خۆش ناكه‌ڤن. تا نهۆ چه‌ند هه‌وڵه‌ك هاتینه ئه‌نجامدان و ل ئه‌مریكا یه‌كه‌م تێستا ڤایرۆسێ هاتیه كرن، لێ د باشترین ئه‌نجامدا به‌رهه‌ڤبوونا ڤاكسینێ بۆ گشت جیهانێ ده‌مه‌كێ نێزیكی ١٢ تا ١٨ مه‌هان دێ ڤه‌كێشیت. له‌وما، چاڤه‌رێبوونا ڤاكسینێ باشترین ستراتیژی نینه. ئه‌لترناتیڤا كلۆرۆكین و ئه‌زیثرۆمایسین، كو ل به‌ره ل كوردستانێ ژی دگه‌ل توشبوویان ب كار بینن، هه‌روه‌ك شاره‌زا دبێژن ل سه‌ر هه‌مو نه‌خۆشان به‌رسڤه‌كا باش نینه و بۆ هه‌رمو كه‌یسان نابیت.
– په‌یدابوونا به‌رگریا گشتی (Herd Immunity)
ده‌ما پتر و پتر خه‌لك توشی ڤایرۆسێ ببن و رێژه ژ ٦٠% ده‌رباز دبیت، ئه‌ڤ تێگه‌هه ب په‌یدابوونا به‌رگریا گشتی دهێته ناڤكرن. ل وی چاخی، كۆمه‌ڵگه‌ه ب خو به‌رگریه‌كا سرۆشتی د به‌رهنگاریێ دا په‌یدا دكه‌ن. لێ ئه‌ڤه ژی ریسكه‌كا مه‌زنه، ژ به‌ر كو هه‌روه‌ك دیار ئه‌ڤ ڤایرۆسه د گهۆرینا به‌رده‌وام دایه و ئه‌گه‌رێن لاوازیا به‌رگریێ ل به‌رامبه‌ر ڤی ڤایرۆسی ب هێزترن.
– گهۆرینا به‌رده‌واما ستایلێ ژیانا مرۆڤان ل سه‌ر ئه‌ردی
ڤه‌دیتنا كه‌یسان و ل دویڤچوون ل وان كه‌سێن كو وان كۆنتاكت دگه‌لدا كرین (Transmission Control)، د حالێ حازردا مومكینه، لێ ئه‌گه‌ر به‌ربه‌ڵاڤتر بوو، ئه‌ڤ كاره ناهێته كرن. زێده‌كرنا دراماتیكا ژماره‌یا ته‌ختێن ته‌نگاڤیان (ICU Beds) و به‌رده‌وامبوون ل سه‌ر خوپارێزیێ و ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ كێمكرنا كۆنتاكتێ دگه‌ل خه‌لك و ده‌وروبه‌ران. کو ئەڤە ژی ستراتیژیەکا بەرعاقل نینە.
هه‌روه‌ك بریار ب ده‌ستێن كوردستانێ دبێژن كو وان “بڕیاره‌كا مه‌سئۆلانه یا دایی و ته‌حه‌مولا مه‌سئۆلیه‌تێ ژی دكه‌ن كو ته‌ندروستی و سه‌ڵامه‌تیا خه‌ڵكی ل سه‌ر داهات زێده‌كرنێ هه‌ڵبژارتیه“، هیڤیدارین بیر ل وێ چه‌ندێ ژی بكه‌نه‌ڤه كو داهات زێده‌كرنا حكۆمه‌تێ ژ داهات زێده‌كرنا خێزانه‌كا كاسبكار جیاوازه.