د. فازل عومهر سالح
رێكخستنا ساخلهمىیا جیهانى WHO، رۆژانه ئامۆژگارى و رێنومایى و پێزانینان و ئامارێن شۆبهیا كۆڤید-19 ژ سهرانسهرى جیهانێ دوهشینت. ل ئهڤان رۆژان، ل بن ناڤێ ئهفسانهشكێن Myth busters كۆمهكا رۆهنكرن و ئامۆژگارى وهشاندینه، من دیت ناڤهڕۆكێ بۆ ههوه بكهمه كوردى:
سارما و بهفر نهشێن كۆرۆناڤیرۆسێ بكوژن
چو رێ ناچنێ كو ئهم باوهر بكهین سهقایێ سار دشێت كۆرۆناڤیرۆسێ یان ههر نهساخیهكا دى بنبڕ بكهت. وهكو ئهم دزانین مرۆڤ ژ خوونگهرمانه، ئانكو ل دهرڤه چهند سار بت یان گهرم، تێهنا لهشێ مرۆڤى ل ناڤبهرا 36.5-37 پلهیێن گهرمێیه. ئهڤجا، باشترین رێكا خوه پاراستنێ ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو، ئهوه بهردهوام دهستێن خوه ب تشتهكێ سپیرتۆكرى ڤهمالین یان ب ئاڤ و سابوونێ بشۆین.
گهرماڤ ته ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو ناپارێزت
خوه شووشتن ب ئاڤا گهرم، مرۆڤى ژ گرتنا كۆرۆناڤیرۆسێ ناپارێزت. ل دهرڤه سار بت یان گهرم، تێهنا لهشێ مرۆڤى 36.5-37 پلهیێن گهرمێیه. لهو، باشترین رێك بۆ خوه پاراستنێ ژ كۆڤید-19، بهردهوام دهست شووشتنه. ب شووشتنا دهستان، ئهو ڤیرۆسێن ژ ههرتشتهكى ماینه ب دهستێن مرۆڤیڤه؛ ژ دهستێ نهساخهكى بگره تاكو پاره و دهستكێن دهرگههان، دهێنه رامالین و ژ دهستان ناچنه دهڤى یان چاڤى یان كهپى.
كۆرۆناڤیرۆسا نوو ب كهلوپهلێن چینى یان یێن ههر وهلاتهكى دى، ناهێنه ڤهگوهاستن
ههكهرچى كۆرۆناڤیرۆسا نوو دشێت بۆ هندهك ساتان تاكو رۆژان بمینته لسهر روویێ تشتان (ب گۆرهى جۆرێ روویێ تشتان)، دهگمهنه، پشتى تشت هاتىیه لڤاندن و ڤهگوهاستن و د رهوش و گهرماتىیێن جودا دا دهرباز بووى، ڤیرۆس مابت. د سهر هندێ ڕا، ههكهر دلێ ته نهگرت، تو دشێى تافیر بكهى. پشتى دهستكرنێ، دهستێن خوه ب تشتهكێ سپیرتۆكرى ڤهماله یان ب ئاڤێ و سابوونێ بشۆ.
كۆرۆناڤیرۆسا نوو ب پێشوویان نائێته ڤهگوهاستن
تاكو نهۆ، نه زانشهك ههیه نه بهلگهیهك كو كۆرۆناڤیرۆس ب لهقێن پێشوویان دهێته ڤهگوهاستن. كۆرۆنا؟یرۆسا نوو، ڤیرۆسهكا ههناسهییه، ب رێكا پهشكێن كوخین یان بێهنژینا كهسێن نهساخ، یان ب رێكا پهشكێن تفێ یان كلمیشى، بهلاڤه دبت. بۆ خوه پاراستنێ، بهردهوام دهستێن خوه ب تشتهكێ سپیرتۆكرى ڤهماله یان ب ئاڤ و سابوونێ بشۆ. ههروهسا خوه دوورى ههركهسى بكوخت و ببێهنژت، بگره.
ئهرێ دهست-زوهاكهر كاریگهرن ل كوشتنا كۆرۆناڤیرۆسان؟
نۆ. دهست-زوهاكهر كاریگهر نینن ل كوشتنا كۆرۆناڤیرۆسا نوو. بۆ خوهپاراستنێ ژ كۆڤید-19، پێدڤىیه بهردهوام دهستێن خوه ب تشتهكێ سپیرتۆكرى ڤهمالى یان ب ئاڤ و سابوونێ بشۆى. پشتى تو لهپێن خوه تافیر دكهى، تو دشێى ب كلینسان یان ب بایێ گهرم، زوها بكهى.
ئهرێ لهمپهیا میكرۆبكوشتنێ ب رۆناهىیا د سهر مۆرىڕا ultraviolet disinfection lamp دشێت كۆرۆنا ڤیرۆان بكوژت؟
نابت لهمپهیا رۆناهىیا د سهرمۆرىڕا بۆ تافیركرنا دهستان یان ههر جههكى دى ژ چهرمى بهێته بكارئینان، چونكى رۆناهىیا د سهر مۆرىڕا چهرمى دئازرینت و گڕى دبهردهتێ.
ئهرێ روومالێ گهرماپیڤ thermal scanner چهند كارایه ل ڤهدیتنا كهسێن نهساخ ب كۆرۆناڤیرۆسا نوو؟
روومالێ گهرماپیڤ باشه بۆ ڤهدیتنا كهسێن تاگرتى (تێهنا لهشێ وان ژ نۆرمالێ بلندتر بت). ئێك ژ وان، كهسێن نهساخن ب كۆرۆناڤیرۆسا نوو.
چاوا بت، ئهڤ ئامیره نهشێت ههلگرێن ڤیرۆسێ بهرى نهساخبوونێ بناست. ئهڤه ژى 2 تاكو 10 رۆژان ڤهدكێشت؛ ژ تووشبوونێ تاكو دیاربوونا نیشان و بهرهژهنگێن نهساخىیێ كو ئێك ژ وان تایه.
ئهرێ سپرهیكرنا لهشى ب سپیرتۆیێ یان كلۆرینى دێ ههمى كۆرۆناڤیرۆسێن نوو، كوژت؟
نهخێر. خوه رهشاندن ب سپیرتۆیێ یان ب كلۆرینى، نهشێت ڤیرۆسێن كهڤتینه ناڤ لهشێ مرۆڤى بكوژت. خوه رهشاندن ب ئهڤان تشتان دێ زیانێ گههینته جلكان یان پهردهیا ناڤا چاڤان و دهڤى. هشیار به! راسته سپیرتۆ و كلۆرین بۆ تافیركرنا روویێ تشتان بكار دهێن، لێ نابت ههركهس و ههرتشتى بكار بینت.
ئهرێ گیانهوهرین كهدى دشێن كۆرۆناڤیرۆسا نوو بهلاڤه بكهن؟
تاكو نهۆ دیار نهبوویه كو گیانهوهرێن كهدى وهكو سهگان و پشیكان، ب كۆرۆناڤیرۆسا نوو دكهڤن. لێ د سهر هندێ ڕا، پشتى دهستێ خوه دكهیه ههر گیانهوهرهكێ كهدى، باشتره دهستێن خوه ب ئاڤێ و سابوونێ بشۆى. ئهو رهفتاره، دێ ته ژ هندهك میكرۆبێن دى پارێزت، وهكى ئى. كۆلاى و سالمۆنێللا كو مرۆڤ و گیانهوهر ڤهدوهێزنه ههڤدو.
ئهرێ ڤاكسینێ پشكولىیێ دێ مرۆڤى ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو پارێزت؟
نۆ. ڤاكسینێ دژى پشكولىیێ pneumonia وهكو ڤاكسینێ نیمۆكۆكهسان pneumococcal vaccine و ڤاكسینێ هیمۆفیلهس ئنفلهوهنزا جۆرێ بى Hib، مرۆڤى ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو ناپارێزن.
ئهڤ ڤیرۆسه ههم نوویه ههم جودایه، بهرگرتن ههوجهى ڤاكسینهكێ خوهسهره بۆ وێ ب خوه. لێكۆل و شههرهزایێن ئهڤێ بیاڤێ، یێ بزاڤێ دكهن ڤاكسینهكێ دژى كۆرۆناڤیرۆسا نویا 2019ێ پهیداكهن، و رێكخستنا ساخلهمىیا جیهانى، پشتهڤانىیێ لێ دكهت.
ههكهرچى ئهڤ ڤاكسینانه نهكاریگهرن دژى كۆرۆناڤیرۆسا نوو، لێ بۆ خوهپاراستنێ ژ نهساخىیێن سیستهمێ ههناسهیێ، باشن بكار بهێن.
ئهرێ بهردهوام شۆڕاڤ saline د كهپى وهردان، دێ هاریكار بت كو مرۆڤ تووشى كۆرۆناڤیرۆسا نوو نهبت؟
نۆ. چو بهلگه نینن كو بهردهوام شۆڕاڤێ د كهپى وهردهین دێ خهلكى ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو پارێزت.
هندهك بهلگه ههنه كو ب (شۆڕاڤ د كهپى وهردان)ا بهردهوام مرۆڤى زووتر ژ پهرسیڤێ ساخ دكهت. لێ، بهردهوام وهردانا كهپى نهبوویه رێگر لبهر ههودانا سیستهمێ ههناسهیێ.
ئهرێ خوارنا سیرێ دێ شێت مرۆڤى ژ كۆرۆناڤیرۆسا نوو بپارێزت؟
سیر ئێكه ژ خوهراكێن ساخلهم و نهدووره هندهك شیانێن میكرۆبكوژ ژى ههین. لێ، بهلگه نینن كو خوارنا سیرێ، مرۆڤان ژ شۆبا نوو یا كۆرۆناڤیرۆسێ بپارێزت.
ئهرێ كۆرۆناڤیرۆس بهس كهسێن دانعهمر دگرت، یان كهسێن گهنج ژى ڤهدگرت؟
كۆرۆناڤیرۆسا نوو، ههمى ژییان ڤهدگرت. لێ كهسێن پیر، و یێن پێشتر نهساخى ههبن (وهكو تهنگنهفهسێ، دهردهشهكرێ، نهساخىیێن دلى) پتر بهرئاتافن ب گرانى ب ئهڤێ ڤیرۆسێ بكهڤن.
رێكخستنا ساخلهمىیا جیهانى ئامۆژگارىیێ ل ههمى ژییان دكهت خوه ژ ڤیرۆسێ بپارێزن، ئهو ژى ب دهست و سیستهمێ ههناسهیێ پاكژ و بژین بهێلن.
ئهرێ میكرۆبكوژ و ئهنتیبیۆتیك كارانه ل بهرگرى و چارهكرنا كۆرۆناڤیرۆسا نوو؟
نهخێر، ئهنتیبیۆتیك بهس دژى بهكتریا كاریگهرن، ئهو چو ل ڤیرۆسان ناكهن.
كۆرۆناڤیرۆسا نوو 2019 جۆرهكێ ڤیرۆسانه، لهو، نابت ئهنتیبیۆتیك بۆ بهرگریكرن یان چارهكرنێ بكار بهێن.
ئهو تێ نهبت، كهسێ نڤاندى ل خهستهخانێ ئهنتیبیۆتیكان بۆ كولبوونێن ڤێڕا دقهومن، بكاربینت. ئانكو وهختێ كولبوونا بهكتریایى دبته سهربار.
ئهرێ دهرمانهكێ تایبهت ههیه كۆرۆناڤیرۆسێ نههێلت یان چاره بكهت؟
تاكو نهۆ، دهرمانهكێ تایبهت نینه كۆرۆناڤیرۆسا نوو، نههێلت یان چاره بكهت.
چاوا بت، ئهوێن ب ڤیرۆسێ كهڤتین، ههوجهى سهخبێریهكا تایبهتن بۆ نههێلان و چارهكرنا بهرهژهنگان، و ئهوێن گهلهك نهساخ ههوجهى باشترین سهخبێریا پشتهڤانن. هندهك چارهسهرى لبهر لێكۆلینێنه، و بهرى بكارئینانێ دێ هێنه ئهزموونكرن. رێكخستنا ساخلهمىیا جیهانى هارى بلهزئێخستنا كارێ لێگهڕانێ و پێشدابرنێ دگهل كۆم و ههڤكارێن ئهڤێ مهیدانێ دكهت.
– تاكو رێنوماییێن خوهپاراستنێ، بخێر بمینن.