نڤێسين: فازل عومه‌ر
ھندەك راستی لدۆر نەساخبوونێ ب كۆرۆناڤیرۆس
نووترین ئامارێن WHO یێ وەشاندین ل 25 سباتێ 2020 ب ئەڤی رەنگی بوون:
جھ ھ. تووشبوویان ھ. مریان رێژە %
چین 77780 2666 3.4
دەرڤەی چینێ: 33 وەلات 2459 34 1.4
ژ: https://www.who.int/…/novel-coronavirus-…/situation-reports/
ئەڤ ھەژمار و ئامارە، ھنبەری ئامارێن دی، وەكو قوربانییێن ڤیرۆسا ئێبۆلایێ Ebola یان یێن تایێن خوونڕێژ Viral hemorrhagic fevers.. تشتەكێ ھەژی ئاماژه‌یێ نینن.. بۆ نموونە؛ پەژیكا ئێبۆلایێ ل كۆنگۆ، 3444 كەس گرتینە، ژ وان 2264 مرینە و 1167 كەس تنێ ساخبووینە. ئانكو رێژەیا كوشتنێ 65%ێیە.
لێ، د سه‌ر هندێڕا، ئەم نەشێن ببێژین كۆڤید-19 پەرسیڤەكە و ھەژی ھیچ ترسێ نینە.. ب راستی كۆڤید-19 پەرسیڤە، لێ دبت پەرسیڤەكا خودانكوژ بت. هه‌ر ئه‌ڤه ژ هه‌ر په‌رسیڤه‌كێ جودا دكه‌ت.
ل خوارێ، ب بەرفرەھی، دێ ھندەك رێنومایى و زانشان رێزكەم، بەلكو چاڤرۆھنییەكێ بۆ كه‌سێن نه‌ئاگه‌هدار، پەیداكەن:
پەژیكێن كۆرۆنایێ
تۆمارێن پەژیكێن جیھانی، وەسا دیار دكەن كو؛ تاكو نھۆ كۆرۆناڤیرۆسێ، سێ پەژیك پەیداكرینە:
• سارس SARS (تەوشا دژوارا ژ نشكێڤەیا سیستەمێ ھەناسەیێ): ئەڤە ل سالا 2002یێ ل چینێ پەیدا بوو و ل جیھانێ بەلاڤە بوو. ھینگێ ھەڤكارییەكا جیھانی شێیا نەساخییێ كۆنترۆل بكەت، و پشتی 2004ێ ھیچ كێسەكێ بەساخ نەھاتە دیتن.
• مێرس MERS (تەوشا سیستەمێ ھەناسەیێ رۆژھەلاتا ناڤین): ئەڤە ل سالا 2012ێ ل ئەرەبستان سعۆدیێ سەرھلدا و نەساخی گەھشتە 27 وەلاتان، بەدی بھێتە كۆنترۆلكرن.
• كۆڤید-19 COVID-19 (نەساخییا كۆرۆناڤیرۆس 2019): ل دوماھییا سالا 2019 ل شەھرێ وۆھانێ ل چینێ، پەیدا بوو. تاكو نھۆ ل رەوشا بەلاڤەبوون و ڤەگرتنێیە، و ل وەلاتێن رۆژھەلاتا ئاسیایێ و ئیرانێ، ب گرانی بەلاڤە بوویە. ژ ئیرانێ، دەربازی نەجەفێ و كەركووكێ بوویە.
وه‌ختێ كوركبوونێ یان وه‌ختێ جهێ خوه‌كرنا ڤیرۆسێ د له‌شه‌كىدا 14 رۆژن، ئانكو پشتى كه‌سه‌ك راستى ڤیرۆسان دهێت، دبت تاكو 14 رۆژان نیشان لێ دیارنه‌كه‌ن. لێ، ب گشتى، وه‌كو وه‌خته‌كێ ناڤنجى، پشتى پێنج رۆژان به‌ره‌ژه‌نگ و نیشانێن نه‌ساخىیێ ل پترىیا كه‌سێن راستى ڤیرۆسان هاتین، دیار دبن. هه‌لبه‌ت، هنده‌ك هێژ زووتر پێ دكه‌ڤن.
لێ وه‌كێ پشتراستى، به‌رپرسێن ساخله‌مىیا جیهانى، 14 رۆژ داناینه، هه‌كه‌ر به‌ره‌ژه‌نگ ل كه‌سێ راستى ڤیرۆسان هاتى، دیار نه‌بوون، نیشانا پاكژىیا له‌شێ به‌رگومانىیه ژ ڤیرۆسان.
ب گۆره‌ى بنگه‌هێ كۆنترۆل و نه‌هێلانا نه‌ساخیان ل چینێ، كو 44.500 كێسێن نه‌ساخىیێ شرۆڤه‌كرینه، بۆ دیار بوویه: 81% سیهێن وان كولنه‌بووینه یان سڤك كولبووینه. 14% سیهكولىیا pneumonia دژوار هه‌بوویه و 5% خراب تووش ببوون و گه‌هشتینه ره‌وشا تێكچۆنا سیسته‌مێ هه‌ناسه‌یێ یان نه‌كاركرنا فره‌ئه‌ندامى multi-organ dysfunction.
هه‌روه‌سا راپۆرتا چینیان وه‌سا دیاركرىیه كو، پترىیا كێسێن ب ئه‌ڤێ ڤیرۆسێ مرین، دكه‌ڤنه ناڤ دو خانه‌یان؛ یان دانعه‌مر بووینه، یان به‌رى هینگێ نه‌ساخیه‌كا دى هه‌بوویه. ب گۆتنه‌كا دى، ئه‌ڤێ ڤیرۆسا ده‌را خوه ل كه‌سێن بێهێز دیتىیه.
به‌ره‌ژه‌نگێن نه‌ساخىیێ
به‌ره‌ژه‌نگ و نیشانێن كۆڤید-19 وه‌كو هه‌ر په‌رسیڤ و ئنفلۆوه‌نزایه‌كێنه، دگه‌ل زێده‌تر تووشبوونا سیسته‌مێ هه‌ناسه‌یێ و ئه‌گه‌رێن سیهكولبوونێ، و هه‌ر ئه‌و بوویه ئه‌گه‌رێ مرنێ ب ئه‌ڤێ ڤیرۆسێ. ب گشتى، كه‌سێن ب كۆڤید-19 نه‌ساخ بووین، هنده‌ك یان ئه‌ڤ به‌ره‌ژه‌نگه هه‌نه:
• تا.
• كوخك.
• زه‌ڤله‌ك-ئێشان.
• كوخك.
• بێهن-ته‌نگى.
• سه‌ر-ئێشان.
خوه‌پاراستن
خوه‌پاراستن، تنێ كریار و بڕیاره‌كا كه‌سانى نینه، خوه‌پاراستن وه‌ختێ گشتى بت، وه‌كو پرۆسێس ژ ره‌فتاره‌كا كه‌سانى دبته ره‌فتاره‌كا گشتى و هه‌مى كۆمه‌ل مفادار دبت. رێكخستنا ساخله‌مىیا جیهانى و ده‌ستهه‌لاتێن خوه‌جهێن نۆشدارى، ئه‌ڤ رێنومایى بۆ خوه‌پاراستنێ ده‌ستنیشانكرینه:
• ده‌ستشووشتن: به‌رده‌وام و پشتى ده‌ستدانا هه‌رتشته‌كێ به‌رگومان، ده‌ستان بۆ ده‌مێ 15-20 چركان ب سابوونێ بشوو، یان ده‌ستمالێن >60% سپیرتۆكرى بكاربینه.
• خوه ژ خه‌لكى دوور بگره: ب كێماتى مێتره‌كێ دوورى كه‌سان راوه‌سته، ب تایبه‌تى كه‌سێن دكوخن یان دبێهنژن.. ئه‌ڤ ده‌رازه ته ژ په‌شكێن كوخكێ و بێهننشكێ دپارێزت كو ڤیرۆس-هه‌لگرن. په‌یداكرنا ئه‌ڤێ ناڤبه‌رێ گه‌له‌ك گرنگه بۆ دووركه‌ڤتنێ ژ ڤیرۆسهه‌لگران.
• ده‌ستنه‌ده چاڤان و كه‌پى و ده‌ڤى: ده‌ست ژ هه‌مى جهان دگرت و ب گه‌له‌ك تشتێن ڤیرۆسهه‌لگر دكه‌ڤت. هه‌لبه‌ت، هندى ئه‌و ڤیرۆسه ل ده‌رڤه بن، هیچ خه‌ته‌رى نینه. ئانكو ڤیرۆس ب ده‌ستێن مرۆڤىڤه بن، مرۆڤى نه‌ساخ ناكه‌ن، تاكو ب رێكه‌كێ دچنه ناڤ له‌شێ مرۆڤى. باشترین رێكێن پێ ڤیرۆس دچنه ناڤ له‌شێ مرۆڤى، ئه‌و هه‌رسێ ده‌رگه‌هن (ده‌ڤ و كه‌پى و چاڤ) كو بێده‌ستى مرۆڤ خوه تووش دكه‌تێ. له‌و، هشیارى ده‌ستێن خوه‌به، تو ده‌ستێن دكه‌یه چى؟ چ ل ده‌رڤه، چ ل خوه. هه‌ر ژبه‌ر ئه‌ڤێ ده‌ستشووشتن گه‌له‌ك گرنگه.
• تشت و رووبه‌رێن ده‌ست دكه‌یێ یان بكاردئینى، پاكژ راگره. گه‌له‌ك تشت هه‌نه، مرۆڤ هزر لێ ناكه‌ت كو ڤیرۆسهه‌لگر بن و پاشى خوانكوژ بن. بۆ نموونه، كورسیك، مێزه، كۆمپیۆته‌ر، ته‌له‌فۆن، پاره..هتد. دبت هنده‌ك ژ ئه‌وان تشتان نه‌هێنه پاقژكرن، لێ ده‌ست دهێنه پاقژكرن.
• بزاڤێ بكه نه‌چىیه جهێن گشتى، یان جهێن دائێخستى و كۆمێن مرۆڤان لێ هه‌بن. خوه‌دووركرن ژ كۆمێ، خوه‌دووركرنه ژ ژێده‌ره‌كێ مسۆگه‌رێ نه‌ساخىیێ.
• بۆ هه‌ر شۆله‌كێ هه‌بت و چه‌ند گرنگ بت، نه‌چه جهێن ڤیرۆس لێ و سه‌را كه‌سێن ژێ ڤه‌گه‌ڕاین ژى نه‌ده، تاكو وه‌ختێ كوركبوونا ڤیرۆسێ خلاس نه‌بت.
• ره‌فتارا هه‌ناسه‌دانا بژین: مه‌ره‌م ژ ئه‌ڤێ گۆتنێ ئه‌وه، هه‌ناسه‌دان نه‌بته ئه‌گه‌رێ نه‌ساخبوونا خه‌لكێ دى. ئه‌ڤه ژى ب نخاڤتن یان پێچانا ده‌ڤ و كه‌پىیه ل وه‌ختێ كوخینێ یان بێهنژینێ. هه‌لبه‌ت هه‌كه‌ر ده‌ستمال نه‌بت، مرۆڤ دشێت ئه‌نیشكا خوه یا چه‌ماندى، بده‌ته به‌ر ده‌ڤ و دفنا خوه و ببێهنژتێ. هه‌لبه‌ت پشتى بێهنژینێ یان كوخك- یان كف- یان تفكرنێ د ده‌ستمالێ دا، پێدڤىیه زوو ل جهه‌كێ ئێمن خوه ژێ خلاس بكه‌ین. ئه‌ڤ ره‌فتاره بۆ هه‌رده‌م باشه مرۆڤ فێر ببتێ، داكو دۆرماندۆرێ خوه بپارێزت.
• هه‌كه‌ر ته تا و كوخك و بێهن-ته‌نگى هه‌بن، به‌رگه‌ڕانا چاره‌سه‌رىیا نۆشدارى بكه. هه‌كه‌ر تو هه‌ست بكه‌ى تو نه‌خوه‌شى، باشتره بمینى ل مالێ. لێ هه‌كه‌ر ته تا و كوخك و بێهن-ته‌نگى هه‌بن، باشتره به‌رگه‌ڕانا بنگه‌هه‌كێ تایبه‌تێ نۆشدارى بكه‌ى، هێژ باشتره پێشوه‌خت ته‌له‌فۆنێ بكه‌ى و رێنوماییێن ده‌ستهه‌لاتا نۆشدارىیا خوه‌جهـ بجهبینى. ته‌له‌فۆنا پێشوه‌خت گه‌له‌ك گرنگه هه‌م بۆ تووشنه‌كرنا خه‌لكێ دى و ستافێ ساخله‌مىیێ، هه‌م بۆ زانینا جهێ تایبه‌ت و چاره‌كرنێ.
• ئاگه‌هدار و زانشدار به: به‌رده‌وام بلا تو ئاگه‌هدارى نووترین ره‌وش و پێزانین و زانشان بى لدۆر ئه‌ڤێ نه‌ساخىیێ و جهێن به‌لاڤه‌بووى و رێكێن خوه پاراستنێ و چاره‌كرنێ. زانین ب خوه جۆره‌كێ چاره‌سه‌رىیێیه، چونكى ته فێرى خوه و خه‌لك پاراستنێ دكه‌ت.
• هه‌كه‌ر مرۆڤى زانى، ب كۆرۆناڤیرۆسێ كه‌ڤتىیه؛ چ سڤك چ گران، پێدڤىیه ب ئه‌ڤان پێنگاڤان راببت، بۆ پاراستنا دۆرماندۆرێ خوه:
o ب مینه ل مالێ، ژبلى هه‌كه‌ر بۆ چاره‌سه‌رىیێ ده‌ركه‌ڤى.
o وه‌ختێ دگه‌ل خه‌لكێ دى بى، ماسكى بكه به‌ر ده‌ڤ و دفنا خوه.
o بلا كه‌س په‌رداغ و سێنیك و كه‌ڤچكێن ته بكار نه‌ئینت، هه‌روه‌سا ده‌ستمال و نڤین و هه‌رتشتێ تو بكاربینى.
o بكوخه یان ببێهنژه ده‌ستمالێ و زوو خوه ژێ خلاس بكه.
o ده‌ستێن خوه باش ب سابوونێ بشوو، ب كێماتى بۆ ده‌مێ 20 چركان. هه‌كه‌ر ئاڤ و سابوون نه‌بن، پاته و ده‌ستمكالێن سپیرتۆكرى بكاربینه، كو رێژه‌یا ئه‌لكهۆلێ ژ 60% كێمتر نه‌بت.
چاره‌سه‌رى
نه‌ساخىیا سڤك:
هه‌كه‌ر به‌ره‌ژه‌نگ سڤك بن، ئه‌ڤ كاره به‌سن نه‌ساخ پێ راببت.
• خوه ڤه‌ده‌ركرن یان بكارئینانا ماسكێن نۆشدارى، دا ڤیرۆس ژێ نه‌چته كه‌سێن دى. ئانكو نه‌ساخ ماسكان بكار بینت دروستتره ژ خه‌لكێ دى.
• جوداكرنا ئالاڤێن بكاردئینت و تافیركرنا وان.
• گه‌له‌ك ڤه‌خوارنا ئاڤێ و شله‌یان و زادێن زاخدار بۆ هێزا له‌شى و به‌گرىیێ.
• بێهنڤه‌دان ل ئۆده‌یه‌كا مالێ و كێمكرنا تێكه‌لىیێ، بۆ شۆله‌كێ فه‌رنه‌بت.
نه‌ساخىیا دژوار:
هه‌كه‌ر به‌ره‌ژه‌نگ دژوار بن، نه‌خاسمه سیهـ تووشببن و نیشانێن سیهكولىیێ هه‌بن، باشتره سه‌ره‌دانا سه‌نته‌ر یان خه‌سته‌خانه‌یا تایبه‌ت ب ئه‌ڤێ نه‌ساخىیێڤه، بهێته‌كرن.
ئێك تشت هه‌ژى یادكرنێ و گۆتنێیه: كۆڤید-19 وه‌كو په‌رسیڤه‌كا دژواره، لێ دبت مرۆڤكوژ بت. له‌و، خوه و خه‌لك پاراستن، ئه‌ركه‌كێ مرۆڤانىیه، به‌رى ئه‌ركه‌كێ كه‌سانى بت.