وه‌رگێران: وحید سندى/ مامۆستا ل پشكا زمانێ كوردى- زانكۆیا زاخۆ
ڕامان و گوتن، ئێك ژ بابه‌تایه‌ د ناڤ په‌رتووكا (گرايشهاى فلسفى در نقد ادبى، سعيد عدنان)، بابه‌ت ب ناڤێ (لفظ و معنا)، مه‌ ئه‌ڤ ناڤونیشانه‌ به‌رۆڤاژى كریه‌ و ناڤه‌رۆك پێش ڕۆخسارێ ئێخستیه‌، چونكى د دیتنا پتریا ئه‌ده‌بزاناندا د شێعرێدا ڕامان به‌رى گوتنێ دهێت.
عه‌ره‌بان گه‌له‌ك گرنگى ب بابه‌تێ (ڕامان و گوتن)ێ دایه‌، دبت ئه‌ڤ یه‌ك ژى بۆ نیڤا دوویێ ژ چه‌رخێ دوویێ مشه‌ختى ڤه‌گه‌رت، به‌لێ د حه‌قیقه‌تدا جوداهیا د ناڤبه‌را ناڤه‌رۆك و ڕۆخسارێدا ڤه‌گه‌رت بۆ سه‌رده‌مێن كه‌ڤنتر و وه‌كو تیۆره‌كا سه‌ربه‌خۆ د ناڤ ئه‌ده‌بیاتێدا سه‌رهلدایه‌. دبت ئه‌ڤ جوداهیه‌ژى ڤه‌گه‌رت بۆ وێ ده‌ما عه‌ره‌بێن جاهلى جوداهیا د ناڤبه‌را ڕووح و مادێدا كرى. دووانه‌یى، یاكو هه‌ڤواتا ل گه‌ل دوویاتیێ (ثنويت)، ل دویڤ بنه‌مایێ ڤێ یه‌كێ جیهانا هه‌ستى خودان دوو بنه‌مایه‌ و د به‌رامبه‌ردا، هزره‌ك دئێت پێش، ئه‌وژى سرۆشت خودان ئێك بنه‌مایه‌، هنده‌ك جاران ب چه‌ند بنه‌ماژى دئێت گهۆرین.
بابه‌تێ جوداهیا ڕامانێ ژ گوتنێ د نه‌رینێن (بشر بن معتمر210ه)یدا ئاشكرا دبن. ئه‌و دبێژت: “ئه‌و كه‌سێ ڕامانه‌كا ب بها بڤێت، بێگۆمان گوتنه‌كا ب بها دڤێت، له‌ورا حه‌قیا خودان ڕامانه‌كا پیرۆز بت، دڤێت ب گوتنه‌كا پیرۆز بهێت ئاشكراكرن”. ئه‌ڤ گوتنه‌ یا كه‌سه‌كێ یه‌ باوه‌رى ب دوویاتیا ڕامان و گوتنێ هه‌یه‌. ل دویڤ ڤى بنه‌مایى، دبت ڕامان د گوتنه‌كا نه‌گونجایدا بهێت دیاركرن. له‌ورا ئه‌گه‌ر هه‌ر ڕامانه‌ك “ب ڕه‌نگه‌كێ ڕه‌ها” د گوتنه‌كا ب تنێدا ده‌ركه‌ڤت، ل وى ده‌مى هیچ بنه‌مایه‌ك نابت هه‌تا مرۆڤ راِمانه‌كا باش ژ گوتنه‌كا باش جودا بكه‌ت.
عوتابى(220ه) دبێژت: “گوتن، وه‌كو له‌شینه‌، ڕامان، وه‌كو ڕووحێ بۆ وى له‌شى، له‌ورا ب ڤى ئه‌گه‌رى ڕامان ب تنێ ب چاڤێ دلى دئێت دیتن، به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ گوتنه‌ ل هه‌ڤ بهێن گۆهارتن و پێش و پاش بهێنكرن، ل وى ده‌مى وێنێ ئاخڤتنێ دێ ئێته‌ تێكدان، ڕامان دێ ئێته‌ تێكدان، هه‌روه‌كو وێ نموونێ یه‌ تو سه‌رێ مرۆڤى ببیه‌ جهێ ده‌ستى، ده‌ستى ببیه‌ جهێ پێى، ب ڤى ڕه‌نگى وێنێ مرۆڤى دێ ئێته‌ تێكدان و نه‌شرین بت”.
ئه‌ڤ گوتن ژى، دانپێدانێ ب مه‌ره‌ما جوداهیێ د ناڤبه‌را ڕامان و گوتنێدا دئێت و جه‌ختى ژى هه‌ر ل سه‌ر ڤێ یه‌كێ دئێت كرن. ژ گوتنێن (بشر بن معتمر و عتابى) دیاردبت كو ئه‌وان ڕامان و گوتن د سه‌رێ بابه‌تێ خودا ئیناینه‌، هه‌روه‌كو تو بێژى جوداهیا وان هه‌ردوویان ژ ئێك، كاره‌كه‌ جهێ گه‌نگه‌شێ تێدا نابت و ئه‌ڤ كاره‌ ب ڕه‌نگه‌كێ وه‌سا گرنگه‌ به‌لگه‌ وه‌سا خۆیا دكه‌ن، جوداهیا د ناڤبه‌را ڕامان و گوتنێدا، كێشه‌یه‌كا كه‌ڤناره‌، ئێك ژ وان كاران بوویه‌ جهێ خوه‌ د ناڤ زانایێن كه‌ڤندا كریه‌، هه‌روه‌كو تو بێژى وان هیچ گۆمانه‌ك تێدا نه‌بوویه‌. ده‌رباره‌ى گۆمانێ وان، هیچ گوتنه‌ك نائێت هه‌بوونێ، ئه‌وا ده‌رباره‌ى وان دئێت كرن، ژ باشى و زه‌لالیا د ناڤبه‌را وان هه‌ردوو چه‌مكاندایه‌.
جاحز، باشتر ژ زانایێن به‌رى خوه‌، به‌رێخوه‌دان ل بابه‌تێ ڕامان و گوتنێ كریه‌. ئه‌و دبێژت: “ڕامان د ڕێكێدا هاتیه‌ ده‌ینان… خالا گرنگ ڕه‌چاوكرنا كێشێ یه‌، هه‌لبژارده‌یا گوتنێ ژ نه‌رمیا وێ دئێت… چونكى شێعر، جۆره‌كه‌ ژ ڤه‌هاندنێ، وه‌كو ڕاچنینا هنده‌ك تشتایه‌” ئه‌ڤ گوتن، به‌لگه‌یه‌ ل سه‌ر وێ یه‌كێ شێعر ب هاریكارى په‌یڤان دئێت ئاڤاكرن، نه‌كو ب هاریكاریا ڕامانێ. ئه‌ڤ هزره‌، هه‌مان ئه‌و هزره‌ یا “مالارمێ” شاعێرێ سیمبۆلیستێ فره‌نسى (1898ز) ئاماژه‌پێكرى. ئه‌و دبێژت: “شێعر ب ڕێكا هزران ئاڤانابت، به‌لكو ب ڕێكا ئاڤاكرنێ یه‌، یان ژى ئه‌و په‌یڤن یێن ده‌لاله‌تێ ل سه‌ر تشتان دكه‌ن”.
تشته‌كێ به‌دیهى یه‌، مه‌ره‌م ژ په‌یڤان، ده‌نگن، به‌لێ نه‌ ژ په‌یڤان هاتینه‌، به‌لكو ڕامانا د ناڤ واندا و هه‌مى شێوێن گرێداى ب وێڤه‌یه‌. جاحز دبێژت: “ب نه‌رینا من، گوتنێن لاواز، وه‌كو ڕامانه‌كا لاوازن”. ئه‌ڤ گوتنه‌ یا كه‌سه‌كێ یه‌ باوه‌رى ب ڕامانێ هه‌یه‌ و پاشى، گوتن وه‌كو ده‌لاله‌ته‌كێ ژ وێ ڕامانێ دئێت. ئه‌رێ مه‌ره‌ما جاحزى ژ گوتن، هه‌روه‌سا ژ ڕامانێ چییه‌؟
یا ڕون و ئاشكه‌رایه‌، هه‌رئێك ژ موعته‌زیله‌، موته‌كه‌لم و فه‌قیهان د بارێ “واتا”یێدا كاریگه‌ریا خوه‌ هه‌بوویه‌، ئه‌وان ژى وه‌كو كه‌سێن دى، ب تنێ ڕامانا عه‌قلى، ئانكو هزرییا ڕون و ب مفا ده‌ردئێخست، گۆمان تێدا نینه‌، ئه‌وان ب هه‌مان چاڤ ژى به‌رێخوه‌دان ل شێعرێ دكر، له‌ورا ئه‌ڤا دئێت پێش ژ به‌رهه‌مێ فه‌قیه و موته‌كه‌لمان هه‌ر ئه‌ڤه‌یه‌ كو وان په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را شێعرێدا ژ ڕویێ ماهیه‌تا وێڤه‌ دیارنه‌كریه‌. ب دیتنا من، ئه‌وا وان ڤیایى ژ ڕامانا ب مفا و سودمه‌ند، ب تنێ ئه‌و ڕامان بوو یا ده‌ربرینێ ژ حیكمه‌ت و ئامۆژگارى دكه‌ت. ئه‌و واتایا ل ده‌ڤ كه‌سێن دى ژ ڕه‌خنه‌گرا په‌یدابووى یا جودایه‌ ژ ڤێ تێگه‌هشتنا سه‌رى – مه‌ره‌م ژێ موعته‌زیله‌، موته‌كه‌لم و فه‌قیه-ڕه‌خنه‌گره‌كێ وه‌كو جاحزى، گه‌وهه‌را شێعرێ د نیاسى، تێگه‌هشت ئه‌ڤ هزرا عه‌قلانى و ب هاریكاریا وێ واتایا ب ده‌ستڤه‌ هاتى بۆ ده‌ربرین ژ گه‌هه‌را شێعرێ، ل وى ده‌مى ب سه‌ر بابه‌ته‌كێ دى هه‌لبوون و ڕه‌گه‌زه‌كێ دى د ناڤ ڕه‌خنێدا هاته‌ پێش، ئه‌وژى گوتن بوو. عبدالقاهر جرجانى ژى ب هه‌مان خال ئاماژه‌ كریه‌. جاحز به‌رێخوه‌دانێ ل گوتنێ ناكه‌ت وه‌كو كۆمه‌كا ده‌نگان ب سه‌ر یه‌كڤه‌، به‌لكو ئه‌و وێ پێشتر دبینت. د دیتنا وى دا گوتن ل په‌ى حوكمێ “واتایا شێعرى”دچت، د هه‌مبه‌رداژى “واتایا عه‌قلى”دئێت پێش، له‌ورا ئه‌و دبێژت: ڕامان یا ژ كاركه‌ڤتى، یا گرنگ ئه‌ڤه‌یه‌، شاعێره‌ك بهێت وێ ڕامانا به‌رزه‌ دیاربكه‌ت.
“ابن قتیبه‌”، ژ وان كه‌سایه‌ یێ هه‌رئێك ژ زاراڤێن “واتا و گوتن” ژ هه‌ڤ جوداكرین، ژ وان كه‌سایه‌ یێ ئاماژه‌ ب ڕامانا باش كرى د ناڤ گوتنه‌كا لاوازدا. ئه‌و شێعرێ ب چار شێوازا دابه‌شدكه‌ت:
ئێك: ڕامانا باش و گوتنه‌كا باش.
دوو: گوتنه‌كا باش و ڕامانا یا لاواز.
سێ: ڕامانا باش و گوتنه‌كا لاواز.
چار: گوتن و ڕامان هه‌ردوو لاواز.
ئه‌ڤ دابه‌شكرنا “ابن قتیبه‌”ى، دابه‌شكرنه‌كا لۆژیكییه‌، وى بزاڤا كرى هه‌مى جۆرێن شێعرا ل سه‌ر وێ یاسایێ بگونجینت.
كاریگه‌ریا واقعى ل سه‌ر “ابن قتیبه‌”ى، بۆیه‌ ئه‌گه‌ر ل سه‌ر وێ یه‌كێ، ئه‌و ڕامانێ ب ڕه‌نگه‌كێ حه‌كیمانه‌ یان ژى باش كو بۆیه‌ ئه‌گه‌ر بۆ گه‌هاندنا باشیێ ل خه‌لكى.
“ابن قتیبه‌”ى، جوداهى د ناڤبه‌را گوتن و ڕامانێدا كریه‌، دبێژت: بۆ ڕامانێ، گوتنه‌كا وه‌سا بلند پێدڤیه‌ هه‌تا بشێت جوانیێ بده‌ توێ گوتنێ، ژبلى ڤێ چه‌ندێ، دێ ب ڕه‌نگه‌كێ نه‌شرین ئێته‌ پێش. ل دویڤ ڤان به‌لگه‌یێن بورى، جوداهییا هه‌ردوو ئالیان دئێت پێش، ئه‌ڤ یه‌ك ژى ده‌لاله‌تێ ژ وێ یه‌كێ دكه‌ت، ئێكه‌م جار ڕامان دئێت هه‌بوونێ و پاشى گوتن یاكو ده‌ربرینێ ژ وێ ده‌لاله‌تێ دكه‌ت په‌یدادبت. ئه‌رێ دێ چه‌وابت، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ گوتن ل هه‌مبه‌رى خوه‌ ڕامانه‌كا لاواز هه‌بت؟ له‌ورا دڤێت ڕامان یا شایسته‌ و هه‌مبه‌ر بت ل گه‌ل گوتنێ.
ئه‌ڤا د هزرا “ابن گبا گبا”یدا دئێت پێش، ده‌رباره‌ى ڕامانا، ژ چارچوڤێ ڕامانا عه‌قلى و زهنێ مرۆڤى جودا نابت، ئه‌وژى ده‌ربرینه‌ ژ بنه‌مایێ ڕامانێ یان ژى “ڕامانا خوه‌رى” ئه‌گه‌ر نه‌ژى، ڕامانا شێعرى ب تنێ ل وى ده‌مى ده‌ردكه‌ڤت، ده‌ما گوتن ب ڕه‌نگه‌كێ ڕون و ئاشكرا بێت هه‌بوونێ. د ڕاستیداژى ڕامانه‌كه‌ ب هاریكاریا په‌سه‌ندكرنا شێوێ شێعرێ دئێت ئافراندن.
“ابن گبا گبا”، گوتنێ وه‌كو كۆپه‌كێ بۆ نیاسینا ڕامانێ ددانت، ئه‌و كۆپ دئێت خالیكرن، به‌لێ ئه‌و ب خوه‌ هه‌ر دمینت. ل وى ده‌ما ” ابن طبا طبا ” ب ڕه‌نگه‌كێ سازگار شیره‌تێ ل مه‌ دكه‌ت بۆ مه‌سه‌له‌یا د ناڤبه‌را ڕامان و گوتنێدا، ل وى ده‌مى ب ڕونى بۆ مه‌ دیاردبت، مه‌ره‌ما وى جوداهیه‌ د ناڤبه‌را هه‌ردوو چه‌مكاندا. ئه‌ڤ سازگارییا د ناڤ ناخێ خوه‌دا هه‌لگرتى، ئه‌ڤ یه‌ك شیره‌ته‌كه‌ ب وێ یه‌كێ كو دوویاتیا ڕامان و گوتنێ ژ سنۆرێن خوه‌ ده‌رنه‌كه‌ڤتیه‌. به‌لێ ل ڤێره‌ پرسیاره‌ك سه‌رهلدده‌ت، ئه‌وژى: ئه‌رێ شێعر د كیژ ژ ڤان دوو چه‌مكاندا ئاڤا دبت: د ڕامان یان گوتنێدا؟
” ابن طبا طبا “ى، هیچ به‌رسڤه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ نه‌بوویه‌، به‌لێ ئه‌ڤا ژ به‌رهه‌مێن وى دئێت تێگه‌هشتن، ئه‌وه‌ ماهیه‌تا شێعرێ د ڕامانێدا ده‌ردكه‌ڤت، ئه‌و دبێژت: “د ناڤ هه‌لبه‌ستێن شاعێراندا، شێعرێن بهێز و گوتنێن جان، ڕامانا ژێهاتى و نڤێسینه‌كا باش دئێت هه‌بوونێ، ل وى ده‌مى ئه‌گه‌ر ژ وێنێ شێعرى ده‌ركه‌ڤت و وێنێ په‌خشانى بهێت هه‌بوونێ، جوانیا ڕامانێ ناهێت ژ ده‌ستدان، خوه‌ڕاگریا په‌یڤێ ژ كارناكه‌ڤت، د به‌رامبه‌ردا ئه‌ڤ شێوازێ شێعرى، هنده‌ك هه‌لبه‌ست دئێن هه‌بوونێ یێن چێكرى و ده‌ما تو به‌رێخوه‌دانێ ل وان دكه‌ى دێ ژ سه‌رڤه‌ بینى ب شێوه‌یه‌كێ باش هاتینه‌، لێ د بنه‌ره‌تا وێدا ده‌ما تو ل ناخ و كویراتیا وێ بگه‌رى و ب چاڤه‌كێ ڕه‌خنێ لێ بنێرى، دێ بینى یا ڕامانا وان یا لاواز و گوتن ژى بێسه‌روبه‌ر، لاوازیا وێ ژى ژ بنه‌ره‌تا وێ یه‌، ئه‌و شێعر نائێت چاككرن ژى”.
ئه‌ڤا ژ گوتنا بورى دئێت ب ده‌ستڤه‌ئینان، ئه‌وه‌ كو شێعر ژ به‌رهه‌مێ ڕامانێ یه‌، د حه‌قیقه‌تدا ده‌ركه‌ڤتنه‌كه‌ ژ جه‌وهه‌رێ ڕامانێ دئێت. یا جودایه‌ ژ وێ چه‌وایێ ئه‌ڤا ب ڕێكا په‌یوه‌ندیێن خوه‌ د ناڤبه‌را په‌یڤاندا دئێت هه‌بوونێ. ده‌ما ئه‌و وێنێ شێعرى بهێت سه‌روژێركرن، پاشى په‌خشانه‌ك ژێ بهێت ئاڤاكرن، ئه‌و په‌یوه‌ندیا شێعریا د په‌یڤانداژى بهێت شكاندن، ل وى ده‌مى ئه‌و ته‌مامیا شێعرى و چه‌وایا وێ دێ به‌رزه‌ بت، ب تنێ ئه‌وا دمینت “هه‌مان بنه‌مایێ ڕامانێ”یه‌، ئانكو ئه‌و تشته‌ یێ د دیتنا ” ابن طبا طبا”یدا هاریكاریا مه‌ دكه‌ت بۆ نیاسینا شێعرێ، مه‌ره‌م ژێ ڕامانه‌.
ئه‌ڤا ل ڤێره‌ دئێت پێش، ” ابن طبا طبا ” پێشره‌وى بۆ شێعرێ د ڕامانێدا ددانت، ل وى ده‌مى هه‌ردوو ڕامانێن “عه‌قلانى و زهنى” ل ژێر دیتنا خوه‌ دگرت. ده‌ما دبێژت: “تێگه‌هشتنا مرۆڤى، بۆ گوتن و په‌یڤان، یا گرێدایه‌ ب یاسا و ده‌ستورێن دروستڤه‌”.
ئێكه‌م تشتا د ڤێ گوتنێدا سه‌رنجا مرۆڤى بۆ خوه‌ دكێشت، ئه‌وژى ” ابن طبا طبا”، ده‌رباره‌ى شێعرێ ب ڕه‌نگه‌كێ گوتنا دبێژت كو تو دێ بێژى شێعر هه‌روه‌كو په‌خشانێ یه‌، چونكى تێگه‌هشتنا مرۆڤى ژ تشتێن ئاشكه‌را و رون باشتر ڕامان ب ده‌ستڤه‌ دئێت، ئه‌ڤ تێگه‌هشتنه‌ژى ب تایبه‌ت د په‌خشانێدا ب ده‌ستڤه‌ دئێت. زمانێ عه‌قلى، خودان تایبه‌تمه‌ندیا خوه‌ یا ڕاسته‌وخۆیه‌، سیفه‌تێ وێ ژى “ڕاستى و یاسایا دروسته‌”، ئه‌ڤ سیفه‌ت ژى گرێداى ب په‌خشانێ و جیهانا تایبه‌تا وێڤه‌نه‌.
قودامه‌ كورێ جه‌عفه‌رى، ئێك ژ ڕه‌خنه‌گرێن كه‌ڤنارێن ئیسلامیه‌، هه‌ر د پێناسه‌یا خوه‌دا بۆ شێعرێ، جوداهى د ناڤبه‌را ڕامان و گوتنێدا كریه‌، دبێژت: “شێعر، گوتنه‌كا كێشدار و سه‌روادارا خودان ڕامانه‌”. پاشى هه‌ر ئه‌و ئاماژێ پێدكه‌ت “ڕامان بۆ شێعرێ وه‌كو مادده‌یه‌كا زهنى یه‌، شێعر بۆ وێ ڕامانێ وه‌كو وێنه‌یه‌”. قودامه‌، د ڤێره‌دا مفایى ژ نه‌رینا ئه‌رستۆى دبینت، ده‌ما ئه‌و هه‌بوویان ب سه‌ر دوو ڕه‌گه‌زێن (هیولى، مادده‌)دا دابه‌شدكه‌ت. ئه‌و وێنێ ڕه‌نگى دده‌ت مادده‌ى، مادده‌ ژى ل ده‌مه‌كێ ده‌ردكه‌ڤت ده‌ما یا ئاڤاكرى ژ وێنه‌یى بت، وێنه‌ژى، ئه‌گه‌ر د مادده‌یدا نه‌بت، وێنێ خوه‌ ناگه‌هینت. ئه‌ڤ گوتنه‌، هه‌ردوو ڕه‌گه‌زان ب بنه‌مایێ ئێك ل قه‌له‌م دده‌ت. ئه‌ڤ تیۆره‌ یا ژ هزرێن فه‌لسه‌فیێن ئه‌رستۆى هاتین هه‌بوونێ.
قودامه‌، د ناڤبه‌را هه‌ردوو زاراڤێن “ڕامان و گوتن”دا جوداهیێ دكه‌ت، ئه‌و د هزرا ئێكه‌تیبوونێدا یا د ناڤبه‌را هه‌ردوو چه‌مكاندا، یان ژى جوداهیا د ناڤبه‌را بابه‌تێ “ماددا زهن”ى و “وێنه‌”یدا نه‌كریه‌ هه‌تا وان هه‌ردوویان بكه‌ته‌ ئێك، به‌لكو ئاماژێ ب وێ دكه‌ت ڕامان د هه‌لبژارده‌یا مرۆڤیدایه‌، ئه‌و كه‌س ل پێشتره‌، ئه‌وێ دشێت ڕامانێ بۆ وێنه‌یى دروستبكه‌ت، تاكو ئه‌وێ ب شێعر بگهۆرت.
بابه‌تێ هه‌ردوو چه‌مكان، د ناڤ دیدارێن ڕه‌خنه‌گراندا به‌رده‌وام جهێ گه‌نگه‌شێ بوویه‌. ئه‌و بۆ مانا و گوتنێ سیفه‌تان دئینن، دگوتن: دڤێت شاعر د ناڤبه‌را ڕامان و گوتنێدا هه‌ڤگونجاندنێ بكه‌ت. هه‌ردوو چه‌مك د دیتنا واندا وه‌كو ڕووح و له‌شیه‌. بێگۆمان، نابت ئه‌ڤ گوتنه‌ ببت جهێ وێ یه‌كێ ئه‌م ئیكگرتنا د ناڤبه‌را هه‌ردوو زاراڤاندا بكه‌ین نموونه‌، چونكى ڕووح و له‌ش دوو تشتێن ژ هه‌ڤ جودانه‌، پشتى له‌ش ژ ناڤ دچت، ب تنێ ڕووحه‌ یا دمینت. هه‌روه‌سان به‌رى له‌ش په‌یداببت ژى، ڕووح هه‌بوویه‌، پاشى هاتیه‌ ناڤ له‌شێ مرۆڤیدا، هه‌روه‌كو “ابن سینا”دبێژت:
هبطت اليك من المحل الارفع
ورقاء ذات تعزر و تمنع
كوترا سپى و گرانقیمه‌ت -ڕووح-، ژ جهێ بلند، به‌ره‌ڤ ته‌ڤه‌ هات
ئه‌ى له‌شێ مرۆڤى یێ نزم.
د ڤێره‌دا دیاردبت، ئێكه‌م جار ڕامان و بێگوتن، دروستدبت، پاشى ل گه‌ل گوتنێ دئێت لێكدان، هه‌تا بۆ مرۆڤى هزره‌كێ په‌یدابكه‌ت.
هه‌ردیسان، هه‌رئێك ژ “ئامه‌دى و قازیێ جورجانى…هتد” ب جوداهیا د ناڤبه‌را ڤان دوو زاراڤاندا ڕازیبوون، هه‌تا وى ده‌مێ “عبدالقاهر جرجانى” د ناڤبه‌را وان دوو زاراڤاندا ئێكبوون په‌یداكرى، ئه‌و ل جهێ دروستێ وان ده‌ینان. د دیتنا ویدا: “گوتن، ب ناڤونیشانێ كۆمه‌كا ده‌نگان، ژبلى نیشانێن ڕامانێ چ دى ناگه‌هینن، مۆرفۆلۆژى و وێنێ گوتنێ ل هه‌مبه‌رى گوتنێ ناهێت هه‌بوونێ، به‌لكو ڕامانه‌ یا دئێت پێش و جهدگرت. شێعر، ژبلى خواستنا ڕامانێ، نابت شێعر”. به‌لێ یا گرنگ ل ڤێره‌ ئه‌وه‌، ئه‌رێ ڕامان چییه‌؟
عه‌بدولقاهر، ژ وان ده‌سته‌ ڕه‌خنه‌گرایه‌، ئه‌وێن شێعرێ ژبه‌ر ڕامانێ وێ، ل پێشتر ژ به‌رهه‌مێن دى ددانن، دبێژت:”بزانن، ئه‌وا مرۆڤى توشى ئازار و نه‌خوه‌شیا دكه‌ت، خه‌له‌تیا وان كه‌سایه‌، ئه‌ڤێن شێعرێ ژبه‌ر ڕامانێ وێ دئینن پێش و بهایه‌كێ كێمتر ب گوتنێ دده‌ن. ژبوو شێعرێ چ دیمه‌نه‌كێ ژبلى ڕامانێ نابینن، ل وێ باوه‌رێنه‌، گوتنێ جودا ژ ڕامانێ چ بهایێ خوه‌ نینه‌، دبێژن: “ئه‌رێ ما گوتنا بێ ڕامان، ب گوتن دئێت هژماردن؟” د به‌رێخوه‌دانا ڤێ نه‌رینێدا، ئه‌وا مرۆڤ فه‌همدكه‌ت، ئه‌و ل ده‌مه‌كێ شێعرێ دئینن پێش، ل وى ده‌ما پر ژ حكمه‌ت و ئه‌ده‌ب بیت، یا به‌رهه‌مداربت ژ لێكچواندنه‌كا باش و ب ڕامانه‌كا كێمپه‌یدا… و بزانه‌، ئه‌ڤا ئه‌م ژ عورف و عاداتان دئێت سه‌ر هزرا مه‌، دیسان ئه‌ڤا جڤاك ب گشتى هزر لێدكه‌ن، پاشى ئه‌م ژى وێ چه‌ندێ په‌یره‌وبكه‌ین، دێ بینن حه‌قى ل گه‌ل وایه‌، دڤێت ئه‌م هه‌ست ب ڕامانێ بكه‌ین. ل ئالیه‌كێ دى ژى، ده‌ما ل حه‌قیقه‌تێ دگه‌رین، تێدگه‌هین سوحبه‌ت به‌رۆڤاژى یه‌، له‌ورا هیچ زانایه‌كێ بارێ ڕه‌وانبێژیێ نینه‌ ئه‌ڤێ هزرێ ڕه‌د نه‌كه‌ت و د وێدا ب گۆمان نه‌كه‌ڤت… بێگۆمان، دڤێت بزانین، ئه‌و ڕه‌خنه‌گر ل ده‌ما گوتنێ پێشدئێخن، ب ئه‌گه‌را كێماسیبوون د ڕامانا وێدا نینه‌، نابت هزر ژى ل ڤێ یه‌كێ بهێت كرن كو ئه‌و ژ ڤێ خالێ د بێئاگه‌ه بن، ئه‌گه‌ر ڕامانا شێعرێ یا پر ژ حكمه‌ت و ئه‌ده‌بێ بت، ڕامانه‌كا باش هه‌بت، ئه‌م نه‌شێن ژ شێعرێن دى یێن لاواز جودابكه‌ین، به‌لكو ئه‌ڤ حوكمدانا وان ژ وێ ئالیێ یه‌ كو ئه‌م نه‌شێین شێعرێ ل پێشتر یان لاوازتر، بدانین، چونكى ئه‌ڤ چه‌ند ل سه‌ر بنه‌مایێ داخازیێ حوكمى دكه‌ت كو د بنه‌ره‌تدا ئه‌وێ مه‌سه‌لێ هێزا خوه‌ ژ ده‌ستدابت، یا دیار و ئاشكه‌رایه‌، شێوه‌ و ڕه‌نگێ گوتنێ، وه‌كو قالبچیێ زێریه‌، ئه‌و شێوازێ بۆ ده‌ربرینێ مفا ژێ دئێته‌ دیتن داكو ڕامانه‌كا باش بگه‌هینت، هه‌روه‌كو وى شێوازى یه‌ ئه‌ڤێ په‌یكه‌رتاش و قالبچى مفایى ژێ دبینت”.
دبت، خانده‌ڤان ب ئه‌ڤا هاتى گوتن، وه‌سان هزربكه‌ت عه‌بدولقاهر د بارا ڕامانێدا دوو دیتنێن دژهه‌ڤ هه‌نه‌، هنده‌ك جاران ڕامانێ ل پێش ددانت، دیسان هنده‌ك جاران ژى وه‌سان وان كه‌سێن گرنگیێ ب ڕامانێ دده‌ن ب لاواز دبینت، بۆ به‌رسڤ دبێژین: ئه‌ڤ گۆمانه‌ یا بێ بنه‌مایه‌، ئه‌ڤ دوو هزره‌ د بنه‌ره‌تدا ته‌مامكه‌رێن ئێكن و دژهه‌ڤ نینن. د هه‌مبه‌ردا دێ بێژین: ئه‌و ڕامانا عه‌بدولقاهر پێرازى، هه‌مان “ڕامانا شێعرى”یه‌، ئه‌و ڕامانا ب ڕێكا په‌یكه‌رێ شێعرى دئێت دروستكرن و مفایى ژ دڕكه‌ و لێكچواندن و هۆنه‌رێن دى دبینت، هه‌ر ئه‌و هۆنه‌رن یێن د حه‌قیقه‌تدا دبن گه‌وهه‌رێ شێعرێ، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌و ڕامانا كو ڕه‌خنه‌گر پێ ڕه‌خنێ ل عه‌بدولقاهرى دگرن، “ڕامانا عه‌قلى”یه‌، ئه‌وا پر ژ حكمه‌ت و ئه‌ده‌ب و پێدڤیاتیێن وێ. ئه‌و ڕامانه‌ یا به‌رى وێ یه‌كێ ژ شێعرێ بهێت، ژ په‌خشانێ دئێت. وێ ده‌ما عه‌بدولقاهر دبێژت: “ئه‌و گوتنا پر ژ حكمه‌ت و ئه‌ده‌ب و شیڕه‌تان، دیسان ڕامانا عه‌قلى بگه‌هینت، نه‌شێت تایبه‌ت بت ب زمانێ شێعرێ، ئاڤاكرن و شێوێ زمانیه‌، ئه‌ڤ زمانه‌ژى ب تنێ د پێنگاڤا ڕامانێدا نائێت ئاڤاكرن، هه‌مان شێوه‌ و سیاقێ گوتنێ یه‌ ئه‌ڤێ ڕامانا شێعرى دئینت هه‌بوونێ”.
ده‌رئه‌نجاما گوتنێن جورجانى، د بارا ڕامان و گوتنێدا، گوتن یا پێكهاتیه‌ ژ هنده‌ك ده‌نگان كو ژبلى ئالیێ ده‌لاله‌تا خوه‌ چ بهایه‌كێ دى نینه‌، ڕه‌وانبێژى و پێكهاتێن وێ یێن گرێداى ب شێوازیڤه‌، ب ئاشكه‌راییا گوتنێ ب ده‌ستڤه‌ نائێت، به‌لكو ئه‌و هه‌مى ژ ڕامانێ دئێت.
ئه‌ڤ دیتنا بورى، د بارێ چاره‌كرنا ئاریشا ڕامان و گوتنێدا به‌رهه‌مێ خوه‌ دئینت پێش، به‌لێ كه‌سێن پشتى جورجانى هاتین بۆ خوه‌ مفایى ژ ڤێ تیۆرێ وه‌رنه‌گرتن، دكتۆر تاهر دبێژت: “تیۆرا جورجانى جهێ خوه‌ په‌یدانه‌كر، دبت ژى هه‌ر ئه‌م تێنه‌گه‌هشتبین ژى، دبت ژى هه‌ر ئه‌و نه‌شیایه‌ تیۆرا خوه‌ بۆ كه‌سێن دى ڕون بكه‌ت، له‌ورا دووباره‌ بزاڤ ژ لایێ ئه‌دیب و ڕه‌خنه‌گرانڤه‌ دئێت ئه‌نجامدان بۆ ژ هه‌ڤ جوداكرنا ڕامان و گوتنێ”.
ئه‌ڤ هزرا ژێگوتى، هه‌تا ڕۆژگارێن “حازم القرطاجنى” به‌رده‌وامبوو، د بارا ڤێ تیۆرا “ڕامان و گوتن”ێدا، وه‌كو كه‌سێن پێشى، هێشتا شرۆڤه‌ بۆ نه‌هاتینه‌كرن. بابه‌تێ ناڤبرى بۆ حازمى ب شێوه‌یى “ڕامان و ده‌ربرین ژێ” هاتیه‌ پێش، به‌لێ ئه‌وا نه‌رینا وى ژ ڕه‌خنه‌گرێن دى جودا دكه‌ت ئه‌وه‌ كو ئه‌م دشێین ب چه‌ند گوتنا، ده‌ربرینێ ژ ئێك ڕامانێ بكه‌ین، ئه‌ڤه‌ نیشان دده‌ت ڕامان یا هه‌میشه‌ییه‌. ئه‌و دبێژت: “گه‌له‌ك جارا دبینین مرۆڤ ڕامانێ ژ وى به‌رهه‌مێ زهنیێ خوه‌ ده‌ردئینت، هنده‌ك جاران ژى ئاماژێ پێدكه‌ت، هه‌روه‌سا هنده‌ك جاران ژى ڕامان ب ڕه‌نگه‌كێ دى ب ده‌ستڤه‌ دئێت، د ڤان هه‌ردوو حاله‌تاندا، ئه‌ڤ چه‌ند ب دلێ وى نینه‌، له‌ورا ده‌مێ ڕامانه‌كا ژێهاتى ب ده‌ستڤه‌ دئێت دێ كاریگه‌ر دبت”.
وێ ده‌ما بابه‌تێ “ڕامان و گوتن”ێ هاتى هه‌بوون، ڕه‌خنه‌گران مه‌رج و سیفه‌تێن جودا پێشنیاركرن، بۆ نموونه‌: مه‌رجێ گوتنێ یه‌ یا ڕاست و خوه‌گر بت، دیسان ڕامان ژى یا ب قیمه‌ت و دروست بت، له‌ورا ئه‌ڤ چه‌ند ب ستوینا ئاڤاهیێ شێعرێ دنیاسین و ل ده‌ما شێعر ڕه‌خنه‌دكرن ب دویڤ ڤان دوو چه‌مكاندا دگه‌ریان.
تێبینى: ئه‌ڤ بابه‌ته‌ ژ په‌رتووكا (گرايشهاى فلسفى در نقد ادبي، سعيد عدنان، ترجمة: دكتر نصرالله امامى، چاپ اول، انتشارات دانشگاە شهيد چمران، اهواز، 1376).

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلکترۆنیکەت بڵاو ناکرێتەوە . خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *