ڕه‌خنه و فه‌لسه‌فه
فه‌لسه‌فه، “زانینا یاسایێن گشتى یێن هه‌بوونێ (سرۆشت و جڤاك)یه، هزرا مرۆڤى یه ده‌رباره‌ى نیاسینا ده‌وروبه‌رێ. یا گشتى و ئێكگرتیی یه، كویر چوونه د ناڤ ته‌فسیر و شرۆڤه‌كرناندا، ڤه‌كۆلینێ ل دور ئه‌گه‌رێن په‌یدابوونا ئێكه‌مین چێكریان دكه‌ت. ئه‌ڤه هه‌مى ژ تایبه‌تمه‌ندى و سیفه‌تێن فه‌لسه‌فێ دئێن هژمارتن.
ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى، هونه‌رێ خاندنا شێواز و ده‌ستنیشانكرنا وانایه، ب ئێك ژ بنه‌مایێن هزرا مرۆڤى دئێت هژمارتن و كارى ل سه‌ر ئه‌ده‌بیاتێ دكه‌ت و ئارمانج ژێ، نیاسین و ئاشكه‌راكرنا تایبه‌تمه‌ندیێن ئه‌ده‌بى یه و په‌یوه‌ندیا ئه‌ده‌بیاتێ ب كریارێن دیێن جڤاكیڤه. له‌ورا ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه، زانینا هه‌مى یاسایێن هه‌بوونێ و هزرا مرۆڤى یه، هه‌ر ئه‌وه دبت ئه‌گه‌ر ئافراندنا ڕه‌خنێ و ئاراسته‌كرنا وێ. ڕه‌خنه د ناڤ یونانا كه‌ڤناردا خوه‌زایا هزرا فه‌یله‌سۆفان بوو، وان په‌یوه‌ندیێن بهێز ب ڕه‌خنێڤه هه‌بوون، هه‌تا وى ڕاده‌ى ب ئێك ژ لقێن فه‌لسه‌فێ دهات هژمارتن. ئه‌و فه‌یله‌سۆفێ ب دویڤ ئێك ژ ڕێچكێن فه‌لسه‌فێ كه‌فتى، دڤیا ب دویڤ ئه‌ده‌بیاتێ ژى بكه‌ڤیت و هزر ل سه‌ر بكه‌ت و ل دۆماهیێ بریارا خوه یا فه‌لسه‌فى ژى ل سه‌ر بده‌ت. ئه‌گه‌ر تو به‌رێخوه‌دانێ ل هزرا ئێك فه‌یله‌سۆفى بكه‌ى و ب ڕه‌نگه‌كێ ڕاسته‌وخۆ ده‌ربارێ ئه‌ده‌بیاتێ نه‌بینى، بێگۆمان ل وى ده‌مى دڤێت ب كویرى به‌رهه‌مێ وى بخوینى هه‌تا هزرا وى ده‌ربارێ ئه‌ده‌بیاتێ ببینى، له‌ورا ئه‌و كه‌سێ فه‌لسه‌فا وى دخوینت ل وى ده‌مى دشێت نه‌رینا وى ده‌رباره‌ى ئه‌ده‌بیاتێ دیاركه‌ت.
ب هه‌ر حال، مه‌زنه فه‌یله‌سۆفێن كه‌ڤنار، جیهانبینیا خوه ب ڕێكا شێعرێ دیاردكر. له‌ورا دبت ئه‌فلاتوون (347ب.ز) ئێكه‌م فه‌یله‌سۆف بت نه‌رینێن وى ده‌رباره‌ى ڕه‌خنێ گه‌هشتبن به‌رده‌ستێ مه. بنیاتێ فه‌لسه‌فا وى ژى ئه‌وه هه‌مى تشت د ڤێ جیهانێدا دهێن گهۆرین، ئه‌و هه‌مى تشت هێمایێن جیهانا بالا و نموونه‌ینه (عالم مثل)ن و ڕه‌نگڤه‌دانا وێ جیهانێ دكه‌ن. بۆ نموونه ئه‌و مێزا ب ده‌ستێ دارتاشه‌كێ دئێت دروستكرن هه‌مان ڕه‌نگڤه‌دانا مێزه‌كێ یه ل جیهانا نموونه‌ى. بێگۆمان د دیتنا ڤێ فه‌لسه‌فێدا، حه‌قیقه‌ت ب تنێ یا گرێدایه ب جیهانا بالاڤه و ئه‌م چاڤلێكرنا وێ حه‌قیقه‌تێ دكه‌ین. له‌ورا دبێژت: چاڤلێكرن تشته‌كێ ته‌قلیده و نه ئه‌سلى “ب سیبه‌را حه‌قیقه‌تێ دئێت هژمارتن”.
ئه‌رێ كارێ په‌یكه‌رتاشێ په‌یكه‌ره‌كێ دروستدكه‌ت یان ژى شاعێرێ شێعره‌كێ ڤه‌دهینت چییه؟
ئه‌رێ ئه‌وژى د كارێن خوه‌دا چاڤلێكرنا جیهانا بالا دكه‌ن؟ ئه‌فلاتوون د وێ باوه‌رێدایه ئه‌و چاڤلێكرنا جیهانا بالا ناكه‌ن، به‌لكۆ ئه‌و چاڤلێكرنا چاڤلێكرنێ دكه‌ن (چاڤلێكرنا ڤێ جیهانێ دكه‌ن)، له‌ورا ئه‌و هه‌ردوو ژ ڕاستیێ دویردكه‌ڤن و كارێ وان ژبلى كۆپیكرنێ و ده‌رئێخستنا كۆپیا دوویێ چ دى نینه، ئانكو چاڤلێكرنا چاڤلێكرنێ یه، ب ڤێ دیتنێ په‌یكه‌رتاشى و شێعر خالینه ژ حه‌قیقه‌تێ و هیچ بهایه‌كێ خوه نینه، نابت مرۆڤ ب دویڤ وان بكه‌ڤت. ئه‌ڤ گوتنا ئه‌فلاتوونى ژى دچت ژێر بابه‌تێ دژاتیا مه‌عریفه‌تناسیێ و ئه‌ڤ دیتنا وى ئاڤێ ژ بابه‌تێ نیاسین و مه‌عریفه‌تێ ڤه‌دخۆت.
ئه‌فلاتوونى دڤیا جڤاكه‌كێ نموونه‌ى به‌رهه‌م بینت و عه‌قل حوكمداریێ ل وى جهى بكه‌ت، د ناڤ وێ حوكمه‌تێدا هیچ جهه‌ك بۆ هه‌ست و سۆزان نه‌بت، هه‌مى تشت د ڕێكا ئه‌خلاقیدا بت، بۆ نموونه: ئێك ژ ڕه‌وشتێن هه‌رى بلند (اخلاق الفاضلة) ئه‌و مرۆڤ ل ده‌ما په‌یدابوونا هه‌ر به‌لا و نه‌خوه‌شییه‌كێدا گه‌له‌ك بێهنفڕه‌ه بت و گریه و نالینێ ل سه‌ر نه‌كه‌ت. شێعر ژى د بنه‌ره‌تا خوه‌دا ژ گریه و نالینێ به‌هرێ وه‌ردگرت، شاعێر ب ئارامى و حكمه‌ت به‌رێخوه‌دانێ ل حه‌قیقه‌تێ ناكه‌ت، له‌ورا گه‌له‌ك ب ناڤ هه‌ست و سۆزانڤه دچت و ئه‌ڤه‌ژى جهێ په‌سه‌نكرنێ نینه. هه‌ر ئه‌فلاتوون دبێژت: ئه‌گه‌ر مه بڤێت ل جهێ به‌ختێ خراب ب دویڤ خوه‌شبه‌ختیێدا بگه‌رین، دڤێت خوه ژ هه‌ست و سۆزان قورتالبكه‌ین.
ب ڤان به‌لگه‌یێن بورى، ئه‌فلاتوون شێعرێ ڕه‌دكه‌ت و وان ب حه‌قیقه‌ت نانیاست. ئه‌و ب باوه‌ره شێعر ژ سه‌ره‌كانیا هه‌ستێن خراب دئێت هه‌بوونێ و ڕێگریێ ل هه‌مبه‌رى مرۆڤى دكه‌ت نه‌گه‌هت ته‌مامی (كمال)ێ. لڤێره دوو ئاریشه په‌یدادبن، ئێك: ئاریشا مه‌عریفه‌تناسیێ، دوو: ئاریشا ئه‌خلاقى، ئه‌ڤ هه‌ردوو ئاریشه‌ژى فه‌لسه‌فا ئه‌فلاتوونى په‌یدادبن ده‌ما د پێناسا “هه‌بوون” و “مرۆڤ”یدا دیاردكه‌ت.
ئه‌فلاتوون د هه‌مان ده‌مدا ئه‌رستووى ل بیرا مه دئینت (322ب.ز) ئه‌و مامۆستایێ ئه‌رستووى بوو، به‌لێ په‌یوه‌ندیا ئه‌رستووى ب ویڤه نه‌بوو ئه‌گه‌ر بۆ وێ ئه‌و دژى نه‌رینێن مامۆستایێ خوه نه‌بت. رافائیل ژ وێنه‌كێشێن سه‌رده‌مێ ڕێنسانسێ بوو، ب وێنه‌یه‌كێ خوه ده‌ربرینێ ژ ڤێ جوداهیا د ناڤبه‌را ئه‌فلاتوون و ئه‌رستوویدا دكه‌ت، ل وى ده‌ما وێنه‌یه‌كێ دكێشت و ئه‌فلاتوون ب تبلا خوه ئاماژێ بۆ ئه‌سمانى دكه‌ت و ئه‌رستووژى ب ئه‌ردى دكه‌ت. تێگه‌هێ ڤى وینه‌ى باش دیاره. ئه‌فلاتوون ب هزر و فه‌لسه‌فا خوه ژ تشتێن هه‌ستى(محسوس) به‌ره‌ڤ جیهانا بالا و نموونه‌یڤه دچت، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌رستوو ب كار و واقعیه‌تێن ته‌جروبیڤه گرێدایه.
ئه‌رستوو، ب ڕێكا ئاشكه‌راكرنا سرۆشتى و یاسایێن ده‌ستهه‌لاتدار ل سه‌ر وێ به‌رێخوه‌دانێ ل واقعیه‌تێت هه‌بوونێ دكه‌ت، ده‌ربارێ ئه‌ده‌بیاتێداژى، ڤه‌كۆلینێ ل سه‌ر وێ ئه‌نجامدده‌ت و ل دویڤ تایبه‌تمه‌ندیێن وى دچت، هه‌تا بگه‌هت وى ئه‌نجامى كو ئه‌ده‌بیاتێ حه‌قیقه‌ت، جدیه‌ت و مفایێ خوه هه‌یه.
ئه‌ندیشێن ئه‌رستووى د بارا ڤى بابه‌تیدا، وه‌كو دانوستاندنه‌كا نه‌ڕاسته‌وخۆیه ل گه‌ل مامۆستایێ خوه به‌رسڤدانه ل سه‌ر وان هزرێن وى ئیناین هه‌بوونێ. ئه‌رستوو د بزاڤێدابوو ئه‌وان هزران ب ڕه‌نگه‌كێ دى بینت هه‌بوونێ. ئه‌فلاتوون د وێ باوه‌رێدابوو شێعر ژ حه‌قیقه‌تێ دویره و ژ ده‌رئه‌نجاما هه‌ستێن خراب دئێت هه‌بوونێ، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌رستووى به‌روڤاژى وى هزردكر: شاعر ل وى ده‌ما حه‌قیقه‌تێ پێشكێشدكه‌ت ئه‌گه‌ر خه‌له‌تیێ ژى بكه‌ت، زیانێ ناگه‌هینت كه‌سێ، چونكى ئه‌و خه‌له‌تى چ بت، نه جه‌وهه‌ر و زاتێ تشتى ب خوه‌نه، به‌لكو هنده‌ك خه‌له‌تینه د بابه‌تێ پێشكێشكرنا شێعرێدا دهێن ئه‌نجامدان، شاعر د ڤى كارێ خوه‌دا “ب ڕاستیا شعرى” كاریگه‌ریێ ناكه‌ت، ب باشى د ناڤ نیاسینا كارێ ڕاستدا ژ ئالیه‌كێڤه، ژ ئالیه‌كێ دیڤه‌ژى ب جوداهیا خه‌یال و ڕاستیێ دیاردبت. ب ڤێ نه‌رینێ دیاردبت، گوتنێن ئه‌فلاتوونى د ڤێ ئاریشێدا “توشى ڤه‌شارتن و تێكه‌لیێ بوونه”، ئانكو گوتنێن ئه‌فلاتوونى روون و ئاشكرا نینن.
ئه‌رستوو، مفاداریا شێعرێ د ڤێ چه‌ندێدا دبینت: “ته‌مامبوونا چاڤلێكرنێ ب ڕێكا كه‌سه‌كێ دئێت ئه‌نجامدان، نه‌كو ب ڕێكا ئه‌فسانه و حیكایه‌تایه. هه‌ر ئه‌و چاڤلێكرنه دبت ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدابوونا ترس و دلوڤانیێ د دۆماهیێدا دگه‌هت حاله‌تێ پاقژیا ده‌روونى(ئانارسیس)”.
ئه‌ڤ دوو دیدگاهێن جودا د ناڤ جیهانا ئه‌ده‌بیدا، ژ ده‌رئه‌نجاما دوو فه‌لسه‌فه‌یێن جودا هاتیه هه‌بوونێ، ئه‌وژى: فه‌لسه‌فا ئه‌فلاتوون و ئه‌رستووى یه.
سه‌رهاتیا ڤان دوو كه‌سان –ئه‌فلاتوون و ئه‌رستوو-ل ئالیه‌كێ دى ژى وه‌كو دوو شێوه ژ هزرا مرۆڤى دئینت پێش، ئه‌وژى: ریالیسم و ئایدیالیسم. ب گوتنه‌كا دى، دوو خه‌تێن گشتى ژ هزرا مرۆڤینه، ئێك: شێوێ ئیستیدلالى یه، ئه‌و شێوێ خوه د پێكهاته‌كا ئیكگرتیدا دبینت و یا ب ساناهى نینه بشێین وان په‌سه‌ند بكه‌ین، به‌لێ ژ یێن دى دئێت خاستن وان په‌سه‌ندبكه‌ن. دوو: شێوێ ئیستقرائى یه، د ڤى شێوه‌یدا ئه‌و تشتێن هه‌ستى دبن جهێ تێهزرینێ و پاشى ب وان تشتێن ئاشكرابووى ژ یاسایان په‌سه‌نددكه‌ت. ئانكو ئێكه‌م جار گریمانه‌یه‌ك دئێت پێش و پاشى گریمانا هاتى به‌حسكرن ب ڕێكا ته‌جرووبیاتێن مرۆڤى دئێن ئه‌زموونكرن. ب ڤێ چه‌ندێ، جاره‌كا دى ئه‌ڤ هه‌ردوو شێوه ژ هزرا مرۆڤى چ ب شێوێ ئاشكه‌را یان نهێنى دچن ژێر چارچووڤێ هزرێن سه‌رى مه به‌حس لێكرین.
ب هه‌رحال، كاریگه‌ریا فه‌لسه‌فێ ل سه‌ر ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى هه‌تا ڕۆژگارا ئه‌ڤرۆ یا به‌رده‌وامه، ئه‌ڤ یه‌ك دبت د ناڤ چارچووڤێ ڕه‌خنێدا بت و نه‌ڤێت ژ فه‌لسه‌فێ جودا ببت.
د سه‌رده‌مێن بوریدا، ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى، گه‌له‌ك ژ تێگه‌ه و په‌یڤێن فه‌لسه‌فى ب قه‌ر وه‌رگرتینه و ل ژێر پێنگاڤێن (گشت و به‌ش، ئێكاتى و ته‌مامى) و چاڤلێكرن د شێعرێدا گوتن هاتینه كرن، ئه‌ڤ یه‌ك دچت ژێر بنه‌مایێ فه‌لسه‌فا میتافیزك (ماوراء الطبيعة)ڤه و دیسان ل ده‌ما تێگه‌هێن وه‌كى (پێدڤیاتى و ڕه‌نگه) هاتین ب كارئینان، ئه‌ڤ یه‌ك چوویه د ژێر بنه‌مایێ فه‌لسه‌فا سرۆشتیدا.
هه‌رده‌ما فه‌لسه‌فه‌یه‌كا نوى دئێت هه‌بوونێ، وێ فه‌لسه‌فێ نه‌رینێن خوه ل هه‌مبه‌رى ئه‌ده‌بیاتێ هه‌نه، هه‌تا دگه‌هت وى ڕاده‌ى ڕێبازه‌كا نوى ژ ئه‌ده‌بیاتێ بهێت هه‌بوونێ. بۆ نموونه: فه‌لسه‌فا عه‌قلیا ئه‌رستووى و كاریگه‌ریا وى ل سه‌ر نه‌رینێن هزرمه‌ندێن چه‌رخێ ڕێنسانسێ هه‌تا چه‌رخێ 18 بوون ئه‌گه‌ر ل سه‌ر په‌یدابوونا ڕێبازا كلاسیك. د هه‌مان ده‌مدا ڕێبازا رۆمانتیسم ژى ژ سه‌ره‌كانیا فه‌لسه‌فێ ئاڤ ڤه‌خواریه بنه‌مایێ وێ ژى بهادان ب خه‌یالێ و سنورداكرنا عه‌قلى و یاسایێن نه‌گهۆرێن وى بوو، له‌ورا ڕۆمانتیكا نه‌رینێن (جان جاك روسۆ)ى د بارا پیرۆزیێن تاك، سرۆشت و هه‌ستاندا ل پێشچاڤ ددانان و هه‌روه‌سا ئازادكرنا ژ سنۆرێن جڤاكى و به‌ندێن هزرى و جڤاكى د دانان پێش.له‌ورا هزرا وان ل گه‌ل وێنه‌گه‌را، هزرگه‌را و ئه‌ڤا د ناڤ كلاسیزمێدا ب پیرۆز دهات دیتن، نه‌دگونجا. زیندیكرنا شێعرا لیریكى (غنایى) دژاتیكرنا تیۆرا ژانرێن ئه‌ده‌بى، ژ ڤى ئه‌گه‌رێ بورى بوویه.
فه‌لسه‌فه، د چه‌رخێ 19 دا به‌ره‌ڤ زانستیڤه چوویه، بزاڤا كرى خوه ب وان هه‌بوویێن زانستیڤه گرێبده‌ت. هه‌ر ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ بوو فه‌لسه‌فا “پۆزیتیڤیزم” دویڤچوویێن خوه په‌یداكرن، ل دویڤ بنه‌مایێن ڤێ هزرێ دڤێت: “ژبۆ ئاشكه‌راكرنا هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ د ناڤ جیهانا ماددى و سرۆشتیدا ب تنێ مفا ژ جیهانا ماددى بهێته دیتن”. به‌رێخوه‌دانا وان ب تنێ بۆ ڤێ جیهانێ بوویه، هه‌ر ل وان ڕۆژان بوو و ژ ئه‌گه‌را ڤان هزرا (ڕیالیزم)ى په‌یدابوو.
هیچ گۆمانه‌ك نینه، هه‌ر ئێك ژ ڤان ڕێبازێن ئه‌ده‌بى ب هه‌ر حالێ هه‌بت جۆره‌كه ژ قوتابخانێن ڕه‌خنه‌یى، له‌ورا چ ب ڕه‌نگه‌كێ ڕاسته‌قینه یان نه ڕاسته‌قینه دانپێدانێ ب وێ ڕه‌خنێ بكه‌ت یان نه، ئه‌و قوتابخانه ڕه‌خنه‌یه‌كه ژ ڕێبازێن به‌رى خوه. بۆ نموونه، ڕێبازا رۆمانتیزم ڕه‌خنه‌یه‌كه بۆ ڕێبازا كلاسیزم، دیسان ریالیزم ڕه‌خنه‌یه بۆ رۆمانتیزمێ، ل ئالیه‌كێ دى ژى، هه‌ر ئێك ژ ڤان قوتابخانان ب خوه‌ژى ژ ده‌رئه‌نجاما فه‌لسه‌فه‌یه‌كا هه‌ستى و مرۆڤى ژ كارێن هزرا مرۆڤى هاتیه هه‌بوونێ. ب ڤێ یه‌كێ دیاردبت هه‌ر فه‌لسه‌فه‌یه‌ك خودان لقێن خوه‌یه د ناڤ جیهانا ئه‌ده‌بیدا. ڕێبازا “هونه‌ر بۆ هونه‌ر” ژ هزرێن “تیوفل گوتێ” د فره‌نسادا هاتیه هه‌بوونێ و د كۆكا خوه‌دا ژ فه‌لسه‌فا “كانت1802ز” هاتیه، ئه‌و د وێ باوه‌رێدابوو بۆ نیاسینا هه‌بوویه‌كێ هیچ تشته‌ك نینه و ئه‌وا د هه‌لبژاردنا مه‌دایه ب تنێ سیفه‌ته‌كێ ده‌ره‌كى یه. كانتى به‌رهه‌مێ هونه‌رى ژ واقعى جوداكریه و پاشى ڕۆخسار ژى ژ ناڤه‌رۆكێ جوداكریه. د دیتنا كانتیدا “جوانیا ڕاسته‌قینه د موسیقێدا و یان ژى ئه‌و گه‌وهه‌رێن ناڤه‌رۆكا وان هاتى ژ ده‌ستدان ب خوه‌دیێ خوه جۆره‌ك ژ ئارمانجێ دئێن هژمارتن”. ئه‌ڤ هزرێن كانتى و ئه‌و فه‌یله‌سۆفێن كه‌فتین ژێر كاریگه‌ریا وى هه‌مى پێكڤه بۆن ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدابوونا بزاڤا “هونه‌ر بۆ هونه‌ر” یان ژى ب سیمبۆلیزم دئێت نیاسین.
فه‌لسه‌فێن ئایدیالیستى، هه‌مى پێگڤه جوانیێ د شێوه و وێنه‌یدا دئێت دیتن. ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژى، ئه‌م دور نابینین كو ئایدیالیسته‌كێ مه‌زنێ وه‌كو (هێگل 1831ز) ب ڕوون و ئاشكه‌رایى، ئێكه‌تیا وێنه و ناڤه‌رۆكێ و كاریگه‌ربوون و كارتێكرنا هه‌ر ئێك ژ وان ژ هه‌ڤ بهێته جوداكرن.
د به‌رێخوه‌دانا تایبه‌تدا بۆ ناڤه‌رۆكێ، دیتنا تایبه‌تا نڤێسكارى ل سه‌ر وێ چه‌ندا دبورت. ب تنێ د فه‌لسه‌فا ریالیستى، ئیگزیستانسیالیستى دئێت دیتن. ئیگزیستانسیالیزم د چه‌رخێ 19 دا و ب هاریكاریا هزرێن بیرمه‌ندێ دانیماركى كیركگار(Kierkegaard1855) هاتیه هه‌بوونێ. ئه‌ڤ فه‌لسه‌فه، د پلا ئێكێدا به‌رێخوه‌دانێ ل مرۆڤى و ڕه‌وشا وى دكه‌ت ژ بابه‌تێن گرێداى مرن، گونه‌ه، ترس، مه‌ترسى و هه‌ستكرن ب به‌رپرسیاره‌تیێ دكه‌ت. له‌ورا یا سرۆشتیه نڤێسكارێن ل سه‌ر ڤێ هزرا ئیگزیستانسیالیستى، هزرا خوه د ناڤ به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بیدا ڕه‌نگڤه‌ده‌ن. داستان و شانویێن (ژان پۆل سارتر)ى وه‌كو ده‌رگه‌هێن ئازادیێ، په‌رتووكێن (ئه‌لبێرت كامو)ى وه‌كو تاعوون و بیانى، دچن ژێر ڤى قالبیدا. دیتنێن ئیگزیستانسیالیزما ده‌رباره‌ى ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى، بنه‌مایێن وان د نه‌رینێن سارته‌ریدا ده‌ردكه‌ڤن. ئه‌و هزرێن ده‌ربرینێ ژ شرۆڤه‌كرنا ده‌روونى ژ ڕه‌سه‌ناتیا هه‌بوونى دكه‌ن، ئه‌ڤێن “بودلێر، ژان ژنێ و فلوبێر”یدا هاتینه ده‌ینان. ئیگزیستانسیالیزم د وێ باوه‌رێدانه “وه‌زیفا ئه‌ده‌بیاتێ ب تنێ د ئالیێ جوانیێدا ده‌رناكه‌ڤت، به‌لكو دڤێت ئه‌ده‌بیات ڕه‌نگڤه‌دانا دیمه‌نێن هه‌ستا مرۆڤى بكه‌ت. هه‌ردیسا كێم یان زێده، به‌رهه‌مێ پر ژ په‌یمان و به‌رپرسیاره‌تیێ بت”.
سۆسیالیزم، ب خوه‌ژى دژاتیه‌كبوو بۆ بنه‌مایێن ئیگزیستانسیالیزمێ. هه‌ردوو هزر وه‌كو یه‌ك به‌رێخوه‌دانێ ل ناڤه‌رۆكا به‌رهه‌مى دكه‌ن، به‌لێ جوداهیا وان د وێ یه‌كێدایه، ڕه‌سه‌ناتیا ئیگزیستانسیالیزم د تاكیدایه و ڕه‌سه‌ناتیا سۆسیالیزمێ ژى د جڤاكیدا. تشته‌كێ ئاسایه ڕۆخسار و ناڤه‌رۆك د دیتنا سۆسیالیزماندا وه‌كو ئارمانجه‌كێ ل پێشچاڤ دئێنه ده‌ینان. ئه‌ڤا سۆلیالیزم به‌رێخوه‌دانێ بۆ دكه‌ت یا جودایه ژ ئیگزیستانسیالیزمێ، جوداهیا وان ژى د وێدایه سۆسیالیزم گرنگیێ ب جیهانا ده‌رڤه‌ییا مرۆڤى، ئانكو جڤاكى دده‌ت، هه‌روه‌سا بابه‌تێن وێ ل پێشچاڤ دگرت، هند گرنگیێ ب جیهانا ده‌روونى مرۆڤى ناده‌ت.
ب ڤان به‌لگێن بورى، دئێت زانین كو دیتنێن ئه‌ده‌بیات و ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى ل به‌رامبه‌رى هزرێن فه‌لسه‌فى دئێن هه‌بوونێ و ژ سه‌ره‌كانیا وان هزران ئاڤێ ڤه‌دخۆن، هه‌ر ئێك ژ وان هزرا ژ یێن دى دجودانه.
ژ ده‌رئه‌نجاما ڤان گوتنێن بورى، په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را ڕه‌خنا ئه‌ده‌بى و فه‌لسه‌فێدا ب ئێك ژ ڤان ڕه‌نگێن ل خارێ دئێت دیتن:
ئێك: دبت ڕه‌خنه‌گرێ ئه‌ده‌بى، ب خوه فه‌یله‌سۆف بت، ب ته‌فسیر و شرۆڤێن خوه یێن فه‌لسه‌فى ئه‌ده‌بیاتێ شرۆڤه بكه‌ت. بۆ نموونه: ئه‌فلاتوون و ئه‌رستوو د ڕۆژگارێن بوریدا، هه‌روه‌سا سارته‌ر و فه‌یله‌سۆفێن دى ژى د سه‌دێن بوریدا.
دوو: دبت ڕه‌خنه‌گرێ ئه‌ده‌بى بكه‌ڤت ژێر كاریگه‌ریا فه‌لسه‌فه‌یه‌كێ و ئه‌و فه‌لسه‌فه ئێك ژ گرنگترین فه‌لسه‌فێن وى ده‌مى بن. بۆ نموونه (تیوڤێل گوتێ) ده‌ما ڕێبازا “هونه‌ر بۆ هونه‌ر” دامه‌زراندى و د بنه‌مادا كه‌ڤتبوو ژێر كاریگه‌ریا كانتێ ئه‌لمانى، ئه‌وى ژى وه‌كو سیمبۆلیزما د وێ باوه‌رێدابوو هه‌ر ڕێبازه‌كا ئه‌ده‌بى، جۆره‌ك ژ ڕه‌خنه‌گرتنێ بوو ل دژى ڕێبازه‌كا دى. ب هه‌مان شێوه، د ناڤ ڕه‌خنه‌گرێن كه‌ڤندا، ل سه‌ر ڤى بنه‌مایى دڤێت (ئامه‌دى) ل بیرا خوه بینین.
سێ: دبت ڕه‌خنه‌گرێ ئه‌ده‌بى، شاره‌زایه‌كا باش د كارئینانا تێگه‌هێن فه‌لسه‌فیدا هه‌بت، ئه‌وان تێگه‌هان د شێعرا خوه‌دا ب كاربینت. هه‌روه‌كو قودامێ كورێ جه‌عفه‌رى ئه‌نجامداى.
دبت، هنده‌ك جاران بنه‌مایێ دوویێ و سێیێ تێكه‌لى ئێك ببن، هه‌روه‌كو د بابه‌تێ (ئامه‌دى)دا دئێت پێش، ئه‌و ل ئالیه‌كێ كه‌ڤتبوو ژێر كاریگه‌ریا فه‌لسه‌فێ و ل ئالیه‌كێ دى ژى، چار ئه‌گه‌رێن فه‌لسه‌فى (ئه‌گه‌رێ ماددى، ئه‌گه‌رێ وێنه‌ى، ئه‌گه‌رێ كارایى و ئه‌گه‌رێ مه‌ره‌مى) د شێعرا خوه‌دا ب كارئیناینه.
تێبینى/ ئه‌ڤ بابه‌ته ژ په‌رتووكا (گرایشهای فلسفى در نقد ادبی، سعید عدنان، ترجمه: دكتر نصرالله امامی، چاپ اول، انتشارات و چاپ دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1376).
وه‌رگێران: وحید سندى/ مامۆستا ل پشكا زمانێ كوردى- زانكۆیا زاخۆ