Skip to content
د. فاضل عمر به‌رى هه‌رتشتى ئه‌ز ل په‌یڤا hemorrhagic (النزفیة) راوه‌ستام كانێ ب چى وه‌رگێڕم. ب راستى مه چه‌ندین په‌یڤ هه‌نه ده‌ربڕینێ ژ خوون-رشتنێ دكه‌ن، لێ په‌یڤه‌كا جهێ وێ ب گشتى بگرت ئه‌ز چه‌نده‌كێ شه‌پرزه‌كرم. ئه‌رێ خونرێشتنێ بكاربینم. یان خوونبه‌ردانێ یان خوون ژێهاتنێ و –ئینانێ یان ئه‌و زاراڤێ به‌لاڤه‌بووى؛ خوونبه‌ربوون؟ ب راستى خوونبه‌ربوون تێنه‌بت چونكى خوون به‌رنابت، خراب نینن. ل دوماهىیێ من خوون-دێراندن (وه‌كو ئاڤ دێراندنێ) بكارئینا و تاكو راده‌یه‌كێ سه‌رێ من ڤه‌هه‌سا.
تایێن خووندێراندنا ڤایرۆسى ئێكن ژ خه‌ته‌رترین گه‌فێن ساخله‌مى ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ… و سه‌هما وان، ژ په‌نجه‌شێرێ و نه‌ساخىیێن دلى گه‌له‌ك مه‌زنتره، بلا كێمتر خه‌لكى بكوژت ژى.
ئه‌ڤ ڤایرۆسه، هه‌كه‌رچى پتر ل ئه‌فریكا هه‌نه، لێ ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ هه‌نه و نه‌دووره ل هه‌ر جهه‌كى هه‌لده‌ن و مرۆڤان نه‌ساخ بكه‌ن. ب گۆتنه‌كا دى، تایێن خوونڕێژ ژ جۆرێ ڤایرۆسى، جیهانینه و نێزیك دژین، لێ هه‌وجه‌ى فاكته‌ره‌كینه ده‌ست ب شۆلێ خوه بكه‌ن.
ل ئه‌ڤان رۆژێن بۆرین، باسێ نه‌ساخه‌كى ب جۆره‌كێ ئه‌ڤێ تایێ ل هه‌ولێرێ دهێته‌كرن، و ئێكێ دى ل مووسلێ. به‌رى هینگێ ل ئیراقێ هنده‌ك پێ مرینه… هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه زه‌نگا هاوارێ و خه‌ته‌رێ دژه‌نت، كو ئێك ژ خه‌ته‌رترین ده‌ردێن بێده‌رمان، لبه‌ر ده‌رگه‌هێ هه‌ركه‌سىیه.
بۆ زێده‌كرنا زانیاریان لدۆر ئه‌ڤان تایێن كوژنده، من ڤێیا پشكداریه‌كێ بكه‌م، هیڤیدارم وه‌جه‌ك ژێ بهێته گرتن.
ئه‌گه‌رێن تایێ
چار بنه‌مال یان مالباتێن ڤایرۆسان ئه‌ڤان تایان په‌یدا دكه‌ن:
مالباتا فیلۆڤیریدایان Filoviridae: وه‌كو ڤایرۆسا ئێبۆلا Ebola viruses و ماربۆرگ Marburg viruses و كوێڤا Cuevavirus.
تشتێ بالكێش ل ئه‌ڤان ڤایرۆسان ئه‌وه، پترییا وان د له‌شێ هنده‌ك گیانه‌وه‌ران دا دژین و بڕێكا له‌ق یان گه‌ستن یان گیانه‌وه‌ره‌كێ ناڤگین ده‌ربازى مرۆڤى دبن و نه‌ساخ دكه‌ن. ب گۆتنه‌كا دى، كێم جاران مرۆڤ ئێكسه‌ر تووشى ڤایرۆسێن ده‌رئین دبت؛ پترییا جاران ب رێكێن نه‌ئێكسه‌ر ڤایرۆس ده‌ربازى ناڤ له‌شێ مرۆڤى دبن، وه‌كو گۆشتى یان خوونا كه‌سه‌كێ نه‌ساخ یان هه‌لگر.
پترییا جاران، ڤایرۆس ب ئێك ژ ئه‌ڤان رێكان به‌لاڤه دبن:
پێشوو mosquitoes: ئه‌ڤه ڤایرۆسێن تایا دێنگۆ و تایا زه‌ر و تایا كه‌نداله دۆلێ RVF ڤه‌دگوهێزت.
گیانه‌وه‌رێن كۆژه‌ك (قوارض) rodents: ئه‌ڤانه هانتاڤایرۆس و ڤایرۆسا لاسایێ ڤه‌دگوهێزن.
راسته ڤایرۆسان جهه‌كێ تایبه‌ت نینه، لێ ژینگه‌ها گونجاى و هه‌لگرێن ڤایرۆسان دو ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كینه كو هنده‌ك ڤایرۆس گرێدایى جیۆگرافیه‌كێ بن.
هه‌ر بۆ نموونه؛ چونكى چه‌كچه‌كووله هه‌لگرێ هنده‌ك جۆرێن ڤایرۆسانه، جهێ چه‌كچه‌كووله لێ نه‌بن، ئه‌و ڤایرۆسه ژى لێ نینه. به‌س ئه‌ڤێ وێ ناگه‌هینت كو مرۆڤێ گه‌ڕیده وارگه‌ها ڤایرۆسێ نه‌گوهۆڕت.
هه‌ر بۆ نموونه:
ڤایرۆسا تایا لاسا، پتر ل رۆژاڤایێ ئه‌فریكا ئاكنجییه و مشك و جورد ڤایرۆسێ هه‌لدگرن و ڤه‌دگوهێزنه مرۆڤان.
به‌رى نهۆ مه باسێ ڤه‌گوهاستنا ڤایرۆسێ ژ هه‌لگران بۆ مرۆڤان كر. جۆره‌كێ دى ڤه‌گوهاستنێ هه‌یه، مرۆڤ ژ جهه‌كى دبنه جهه‌كێ دى. ئانكو، مرۆڤ جهـ و وارێ ڤایرۆسێ به‌رفره‌هـ دكه‌ن، و ڤایرۆسێ ژ خوه‌جهییێ ڤه‌دگوهێزنه جیهانییێ یان ژ چه‌كچه‌كووله‌ى و شكه‌فته‌كێ ڤه‌دگوهێزنه وه‌لاته‌كى.
ئه‌ڤجا، ئه‌ڤ ڤه‌گوهاستنه، ژ یا دى كێمتر نینه ب پله‌یا خه‌ته‌رییێ.
رێڤینگ: چ رێڤینگێن ناڤبه‌را وه‌لاتان بن یان یێن ناڤخوه‌یى، ئه‌گه‌ره‌كێ سه‌ره‌كینه بۆ ڤه‌گوهاستنا نه‌ساخییێ. تشتێ دییێ خه‌ته‌ر ل ناڤ بسورمانان، ئینانا نه‌ساخییێیه بۆ حه‌جێ یان به‌لاڤكرنا وێیه ژ ئه‌ره‌بستانا سعۆدیێ بۆ هه‌مى جیهانێ. وه‌كو ل 2000 و به‌لاڤه‌بوونا RVF ل سعۆدیێ و یه‌مه‌نێ.
دبت بۆ خه‌لكى، گرنگترین تشت، به‌رسڤا دو پرسیاران بت:
ئه‌رێ هه‌كه‌ر نه‌ساخ بووین، چاره هه‌یه یان نه؟
تاكو نهۆ، ب ئاوایه‌كێ گه‌له‌ك به‌رته‌نگ، ڤاكسین بۆ هنده‌ك جۆرێ، ڤایرۆسان هاتینه چێكرن، وه‌كى دى، پترییا ڤایرۆسێن تایێن خوونڕێژ بێ ڤاكسینن… ب گۆتنه‌كا دى، پاراستنا پێشوه‌خت ب ڤاكسیندانێ وه‌كو سۆركان و خوریكان، نینه.
چاره‌سه‌ریه‌كا مسۆگه‌ر ژى نینه، ژبلى چاره‌سه‌رییا هاریكار… ئانكو ده‌رمانێ، ڤایرۆسكوژ ب تێگه‌هێ نه‌هێلانا ڤایرۆسان نینن، ئانكو ده‌رمانه‌كێ وه‌سا نینه ڤایرۆسێن تایێن خووندێراندنێ بكوژت. دمینت ئه‌و ڤایرۆسكوژێن هه‌نه دبت هاریكار بن. وه‌كى دى، چاره‌سه‌رى ب راگرتنا ره‌وشا ساخله‌ما ئه‌ندامێن نه‌ساخییه، ب ده‌رمانێن هارى له‌شێ نه‌ساخى بكه‌ن نه ڤایرۆسان نه‌هێلن.
ب كورتى و كرمانجى، چاره‌سه‌رییه‌كا مسۆگه‌ر نینه… و ئه‌ڤه‌یه بوویه ئه‌گه‌رێ مرنا تاكو 60% ژ تووشبوویان ل هنده‌ك جهان.
به‌س پێدڤییه ئه‌م ئه‌وێ راستییێ ژى ژبیر نه‌كه‌ین كو، هنده‌ك ژ ئه‌ڤان ڤایرۆسان ته‌نێ مرۆڤى پچه‌كێ نه‌ساخ دكه‌ن و نه‌دووره هه‌ست پێ نه‌كه‌ت. ئانكو دبت نه‌ساخى ل نك هنده‌ك كه‌سان وه‌كو نه‌ساخ بوونێ ب په‌رسیڤێ بت… و قه‌ت نه‌گه‌هته راده‌یا خوون ژێهاتنێ.
خوه‌پارێزى
خوه‌پاراستن، هێزا كۆنترۆلا مرۆڤییه، هه‌روه‌ختێ مرۆڤى ژ ده‌ست دا، كۆنترۆلا مرۆڤى ژى بۆ كه‌سه‌كێ دى دچت، كو ستافێ ساخله‌میێیه. ل ئه‌ڤان نه‌ساخیان، ستافێ ساخله‌مییێ ژى گه‌له‌ك بژاره‌یێن چاره‌سه‌رییێ نینن، چونكى هه‌م چاره‌سه‌رییا مسۆگه‌ر نینه، هه‌م ئه‌و ژى ژ خوه دترسن. له‌و، خوه‌پاراستن دێ مینت باشترین چاره‌سه‌رى!
خوه‌پاراستن ژ دو پارچه‌یێن سه‌ره‌كه پێكدهێت؛
هاى ژ خوه بوونا گشتى.
هه‌روه‌سا خوه پاراستن ژ به‌رهه‌مێ گیانه‌وه‌ران ل هه‌روه‌ختێ هه‌بت، نه‌خاسمه گۆشت و شیرێ خاڤ.
ل وه‌ختێ په‌یدابوونا نه‌ساخییێ، زه‌نگا خه‌ته‌رێ لێ دده‌ت و پێدڤییه هه‌مى پێكڤه، كار بۆ كۆنترۆلكرنا نه‌ساخییێ بكه‌ن… هینگێ هه‌م ژێده‌ر خه‌ته‌ره هه‌م نه‌ساخ و دۆرماندۆرێ وى.
ل دوماهییێ، پرسیارا هه‌رى گرنگ ئه‌وه: ل وه‌ختێ په‌یدابوونا نه‌ساخییێ، تا چ راده خه‌لك بترست؟ ب گۆتنه‌كا دى، فه‌ره ده‌زگه‌هێن میرى و راگه‌هاندن خه‌لكى بترسینت یان نه؟
ب دیتنا من، چونكى: ره‌وشه‌نبیرییا ساخله‌مییێ ل كۆمه‌لێ مه، گه‌له‌ك لاواز و به‌رته‌نگه؛ چونكى چاره‌سه‌رییا ئه‌ڤان نه‌ساخیان نینه و ئه‌وا هه‌یه ژى دبت به‌رده‌ست و كارا نه‌بت؛ چونكى خه‌لكێ مه هێشتا گرێدایى ژینگه‌ها چاندنێ و په‌زخودانكرنێیه و گرنگییێ ناده‌نه كۆنترۆلكرنا فاكته‌رێن نه‌ساخبوونێ؛ چونكى ئالاڤ و ئامیرێن خوه‌پاراستنێ نه ل ئاستێ پێدڤینه… پێدڤییه خه‌لك بهێته ترساندن، چونكى هه‌ر خه‌له‌تیه‌كا بچووك، نه‌دووره، سه‌رێ خودانى و دۆرماندۆرێ وى تێ ببه‌ت.
Post Views:
0
ڕێدۆزیی بابەت
