Skip to content
محسن ئوسمان
گەردوون گرێدایی قانوونانا هەڤدژیێ‌یە، لۆگۆس ب خوە ژی ئەقلێ گەردوونیە، گەوهەرێ هەر تشتی د گوهەرینێ دایە. هەر تشتێ دلڤیت دژیت و هەر تشتی دژیت دلڤیت، چونکو راوستیان و بێهنڤەدان ژ ساخلەتێن مرنێ‌نە، کو لڤین/ تەڤگەر ژیانا خوە د هەڤدژیێ دا دبینیت. ئێدی هەر تشتەک د پرۆسێسا لڤینێ دا هەڤدژی خوە دبیت! د ڤێ هێلێ دا هێراکلیتوس دبێژیت: “گوهەرین قانوونا ژیانێ‌یە و ل جهێ خوە مان ژی مرن و ژناڤچوونە”([1] ). “ئەقل خوەدانێ گەردوونیە و دیرۆک د راستیا خوە دا وەک پێڤاژۆیا وەرارا ئەقلی دهێتە هژمارتن/ هێگێل”([2] ). ب ڤێ واتەیێ یەک ژ ساخلەتێن جڤاکان هەرتم د گوهەرینێ دانە، گوهەرین ژی قانوونەکە هەموو دیاردان ڤەدگریت، لێ دیارە ئەڤ یەکە ژی گرێدایی رەوش و گونجاندنێ‌یە. ب نێرینا ماکس ڤێبەر جەمسەرێن گوهەرینا جڤاکی ب هەڤرکیا د ناڤبەرا سێ پرنسیپان دا هاتینەکرن:
کەڤنەشووپی ــ Traditionalism.
ئەقلانیەت ــ Rationality.
کاریزما ــ Charisma([3] ).
تێگەهشتنا هێگێل بۆ گوهەرینێ “نەرازیبوون و رەتکرنە ــ Negation”، چونکو د هوندرێ هەر تشتەکی دا پشکەکا هەڤدژی و فاکتەرێن نەرازیبوون و رەتکرنێ تێدا هەنە، لێ ئەڤە ژی دخوازیتە ریفۆرم و شۆرشەکا ژ ڤێ هەڤدژیێ دەرباز ببیت. ل گۆر تێگەهشتنا هێگێل دڤێت شۆرش ل سەر هەر تشتێ هەیی بهێتەکرن، بەلێ پا پرسیار ئەرێ تێکهلیەکا موکم د ناڤبەرا تەڤگەرا دیرۆک و پرسگرێکێن هشیاریا گەلان دا هەیە! ل گۆر هێگێل مرۆڤ دکاریت دیرۆکا فەلسەفێ و فەلسەفا دیرۆکێ هەڤسار بکەت!
پشتی هلوەشیانا بلۆکێ رۆژهلات لیبرالیزمێ گاڤێن باش هاڤێتن، ژ بەر هندێ زانایێن ڤی واری دبێژن جیهانگیری وەک خەونێن وەلاتەکێ گەردوونی بەرهەمێ لیبرالیزمێ‌یە، کو ئیرۆ ئابۆری، تەکنۆلۆژی و رەوشەنبیری ب ساناهی ژ سینۆران دەرباز دبن. خەونا لیبرالیزمان وەلاتێ/ جیهانا بێسینۆرە! ب ڤێ واتەیی جیهانگیری دیاردەکا دیرۆکی و رەوشەنبیریە، ژ دایینکا ئورۆپیان ل سەدێ شازدێ هاتیە ئافراندن. ب کورتی شارستانیا ئیرۆ سەرماداریەکا گەردوونیا سوبەهیە، لێ رەوشەنبیریا مە یا دوهی/ ئیسلامیە!
ب راستی شۆرشا گەهاندنێ سینۆرێن “جهـ و دەم”ی هەلوەشاندینە، ئیرۆ گوهەرینێن مەزنێن تەکنۆلۆژیا ل سەر ئاستێ جیهانێ و دەڤەرێ دهێنەکرن. ئەڤ گوهەرینە دخوازنە دارێتنا تێگەهێن نوو، چونکو مرۆڤ د جیهانا تەکنۆلۆژی دا دبیتە ئاموور، دیارە ئەڤە ژی وەک ئەنجام جڤاکەکا ئامووری درست دکەت! ئەڤی جورێ پێشکەتنێ “رەوشەنبیریا پشتی نڤیسینێ/ پۆست نڤیسینێ” پەیداکر و رەوشەنبیریا نڤیسکی کەتە بەر هێرشێن رەوشەنبیریا وێنەیی. ڤی فۆرمێ رەوشەنبیریێ سینۆرێن زمانی بەزاندن، کو رەوشەنبیریا وێنێ “دیتن و گوهدێری”ێ بەلاڤ دکەت. ئەڤێ رەوشەنبیریا وێنەیی، کارتێکرن ل سەر پرۆسێسا خواندنێ ژی کر، کو خواندن بەر ب کێمیێ‌ڤە بچیت. رەوشەنبیریا وێنەی/ رەوشەنبیریا برینێ دهێتە بناڤکرن. ل ڤی دەمی تەلەفزیۆن و ئەنترنێت بوونە ئەلترناتیڤێن خواندنێ! تێکستێ ئەکرانێن تەلەفزیۆن و روویێ کۆمپیوتەری بوونە ئەلترناتیڤێن تێکستێن کاغەزێ، ئەڤاهە باندۆر ل سەر ئاستێ خواندنا زانکۆیان ژی کر. ئیرۆ سرتا بلەزا تەکنۆلۆژیایێ ئیدیۆلۆژی یا کریە “ڤیدیۆلۆژیا ــ Vedeologie”. راستە دەولەتێن سەرمادار داویا ئیدیۆلۆژیا هەلدێرا، لێ ل هەمان دەم دەسپێکا تەکنۆلۆژیا ژی هەلدێرا، بەلێ پا گەلۆ جەنگا تەکنۆلۆژیا بێ ئیدیۆلۆژیا دبیت! خوە پاراستنا هەمبەر ڤێ هێرشێ گرێدان ب ئۆلی ڤەیە و ڤەگەراندنا کولتورێ کەڤنارە! جەنگا متایی کەتە سەر چەڤەنگان “نایک، ماکدۆنالد و…” و “ناسنامێن چەڤەنگی ــ Symbolic Identity” ژی پەیدابوون. ئها ب ڤی ئاوایی، راگەهاندن بوو پەیکەرێ دەسەلاتێ، لەورا هێربێرت شیللەر ئەڤ یەکە ب “ئیمپریالیزما راگەهاندنێ” بناڤکر([4] )! ڤێ رەوشێ سینۆرێن د ناڤبەرا “ریالیست و خەیالێ” دا ئێخستنە بەر گۆمانێ، وەک ئەنجام بهایێن ئەستاتیکی و فانتازی هاتینە ژناڤبرن!
ئەڤ رەوشە دخوازیتە خواندنەکا هشیارانە، کو بکاریت تلا خوە دانە سەر برینێ، ئێدی دەم نکاریت دگەل مە یێ دلۆڤان بیت، چونکو پێشکەتنا بلەزا تەکنۆلۆژیا دەم ژی کریە قوربانێ خوە! ئەرێ ئەڤ پێشکەتنا تەکنۆلۆژیا وەدەکەت، کو جیهان ناسناما خوە ژ دەستبدەت!
پرسا ناسنامێ ل نک هێگێل گرێدایی دوئالیزما “ناسنامە و هزر”ێ‌یە، ب درێژیا دیرۆکا فەلسەفێ پرسا ناسنامێ ب ئاوایی ئۆنتۆلۆژی پتر ژ ئێپیستیمۆلۆژی هاتیە پێشکێشکرن، لەورا هایدیگەر گرێدانەک ئێخستە د ناڤبەرا “ناسنامە و بوونێ” دا. ناسنامە و جوداهی/ هایدیگەر، ئەڤ تێگەهشتنە ل سەر جودابوونا سەنتەر و رەخ هاتیەکرن. ژ هێلا دیرۆکێ‌ڤە په‌یدابوونا هزرا ته‌وته‌م/ ته‌وته‌میزمێ ب خوە ده‌سپێکا هزرا ناسنامێ و خوە نیاسینێ‌یه. ئەگەر پرسەک بهێتەکرن، ئەرێ پێگیری و ناسناما مە د هزر یان پرۆسێسێ دایە؟ دڤێت مرۆڤ ل سەر ڤێ هەڤکێشێ براوستیت، چونکو ب راستی ئەم ل سەر پرسێن مەزنێن بوونی نە راوستیاینە، کو گرێدایی ناسنامێ و پێگیریێ‌نە! ناسنامە ب خوە پرۆسێس و رەفتارە، بەری کو ببیتە تێهزرکرن، گەلۆ مە گرفتا ناسنامێ یان گرفتا ئەقلێ نکاریت گوهەرینان وەرگریت و رەوشەنبیریەکا نوو بەرهەم بینیت، هەیە؟ ب کورتی، (تێگەهێ “هویة” ژ پەیڤا فارسی “هست” و یوونانی “ئیستین” هاتیە، کو ب گشتی ژ واتەیا بوون دهێت/ فارابی)([5] ).
مرۆڤ ب ساخلەتێ خوە بوونەوەرەکێ رەوشەنبیرە، چونکو رەوشەنبیری دیاردەکا جڤاکیە بەرهەمێ پرۆسێسا ژیانا هەر گەلەکیە، ژ بەر هندێ رەوشەنبیری دبیتە هێڤێنێ ناسنامێ. ئێدی گەفێن ل رەوشەنبیریێ، گەفێن ل ناسنامێ‌نە، ل سەر ڤان تێگەهشتنان هشیاریا ناسناما رەوشەنبیری درست دبیت. ل گۆر نێرینا سامۆئێل هانتنگۆن رەوشەنبیری/ ناسناما رەوشەنبیری، ب واتەیا خوەیا بەرین دبیتە ناسناما شارستانیێ، کو نموونا هەڤگرتن، ژێکجودابوون و هەڤرکیێ ل جیهانا پشتی جەنگا سارە. ئەڤە هندێ دگەهینیت، جەنگ ب داوی نەهاتیە، بەلکو هەڤرکی کەتە هێلا گرفتا ناسنامان. ب ڤی ئاوایی، هەڤرکیا چیناتی بوویە/ دێ بیتە هەڤرکیا ناسناما کولتوران. لێ ئەگەر پرسەک بهێتەپێش جەنگ د ناڤبەرا کولتوران دایە یان د ناڤبەرا دەولەتان/ دەسەلاتان دایە، چونکو گەلەک جاران جەنگ د ناڤبەرا یەک کولتور/ ئۆل ژی دا دهێتەکرن!
ل گۆر سیستەمێ “تیۆرا بروکسیما = تیۆرا زانستێ جهی”، تەڤ کریارێن مرۆڤی هەلگرێ نێرینەکا جڤاکینە. ئەگەر جڤاک ب خوە ئەنجامێ کۆمەکا تێکهلیان بیت، پا رەوشەنبیری ب ڤێ واتەیێ بەرهەمێ ڤان تێکهلیانە. رەوشەنبیری بەرا هەر تشتی بەرهەمەکێ جڤاکی و مرۆڤاتیە، وەک تەڤنەکێ تێکهلکێش و ئالۆزە، راستە ژی رەوشەنبیری ل داویێ هشیاری و راست هاتنا پرسێن سەردەمیە. ئەڤ سەرهەڤیا پرۆسێسا رەوشەنبیریێ، ب “دەبۆیا رەوشەنبیریێ” دهێتە بناڤکرن. رەوشەنبیری ب خوە “هشیاریا کۆمەکێ ب خوەیە”، مینا هشیاری ب “ناسنامە، خوەیاتی، تایبەتمەندی و…”، ئانکو رەوشەنبیری شێواز و فەلسەفا ژیانێ‌یە. رەوشەنبیری ئەوە مرۆڤ واتەیێ بدەتە تشتان، رەوشەنبیری شیوازێ تێهزرکرنا ژیانێ‌یە. رەوشەنبیری هشمەندیا ب خوەیە، د هەر رەوشەنبیریەکێ دا ئالێ خوەجهـ و لڤەک هەیە، لێ ل نک مە ئالێ خوەجهـ یێ لڤەک بەند دکەت! رەوشەنبیریا شۆرشا گلۆبالێ سەردەستێ هەموو جیهانێ بوویە، لەورا کێشا هەردەمی، فاکتەرێن مە یێن خوەیی ب هەمان ئالاڤێن جاران کار دکەن و فاکتەرێن دەرانی هەرتم د گوهەرینێ دانە! ئەڤە ژی ئالیسەنگیەکێ درست دکەت. مە پێدڤی ب “شۆرشەکا کۆپرنیکۆسا رەوشەنبیریە”، کو بکاریت هەڤکێشا کولتوری د ناڤبەرا “تێکستێ تیۆری” و “کریارا جڤاکی” دا هەڤسەنگ بکەت. دڤێت پرۆسێسا تێکستێ تیۆری و کریارا جڤاکی وەک دیالێکتیکی لێکگوهەرینەک هەبیت.
گڤاشتنێن دیرۆکی رەوشەنبیری نەچار دکەن، شووری پاناڤا خەباتێ ببن، جینالۆژیا رەوشەنبیرێ مە دخوازیتە رەهندێن دوورهێلی و دیرۆکی، کو بکارن واتەیێ بدەنە هەبوونێ، چونکو ئەڤ جینالۆژیا هەی بلندی سەر ئاستێ سفرێ نابیت. دڤێت مرۆڤ ریتما دیرۆکێ فام بکەت، دڤێت وژدانا مە ب ئاگرێ پرۆمیسیۆس بهێتە سوتن! دڤێت هزر و رۆهنیا فەلسەفێ/ فۆکو و حەزا هێزێ/ نیتشە، تەڤلی ئارکۆلۆژیا رەوشەنبیری و پرۆسێسا جڤاکی ببن، ئەڤە گیان و هێزێ ددەتە ئەقلی. دڤێت مە ژی دیۆگینەک ــ Diogene هەبیت، ب چرایێ خوە یێ ئەقلی رێکا مە رۆهن بکەت! راستە مرۆڤ نکاریت سەردەمێ خوە هەلبژێریت، لێ مرۆڤ دکاریت خوەیاتیا خوە دەسنیشان بکەت. هنگی رۆناهی دکەڤیتە سەر بنواشێ رەوشەنگەریێ!
مرۆڤ ب رێکا رەوشەنبیریێ دەردۆرێن خوە ناس دکەت و ل گۆر رەوشێ ئالاڤ و سەرەدەری دهێنە گوهەرین، لەورا دڤێت کورد ل دەسپێکێ ل سەر ئاستێ “رەوشەنبیری، ئەقلی و گۆتاری” تەڤگەرا خوە گەرم بکەن، چونکو ئەڤ ئەقلێ هەیی تەنێ “رەش و سپی و مە و وان” ناس دکەت. دڤێت رەوشەنبیری ژێدەرێن بها و رەفتارێن مرۆڤی بیت، چونکو ئەگەر رەوشەنبیری نەشێت گوهەرینێ بێخیتە تێکهلیا د ناڤبەرا مرۆڤی و ژیانێ دا، وی دەمی رەوشەنبیری ژ ئەرکێ خوە دکەڤیت! ل ڤێرێ پرسگرێکا سەرەکی بەرچاڤ دبیت. ئێدی کێشە ل ڤێرێ یا ئەقلیە، بەری کو ببیتە یا رەوشێ! دڤێت بەرا هەر تشتی رەخنا میکانیزم و مێتۆدێ ئەقلێ ئەڤ جورە رەوشەنبیریە بەرهەمئینای بهێتەکرن، بەری کو رەخنا رەوشەنبیریێ بهێتەکرن. چارەسەری ژی ب دانپێدانێ وەک گاڤا یەکەم دهێتەکرن.
ب راستی تەڤ فەلسەفان ژ پلاتۆن تا هابرماس رەوشا نوکە کریە خەمێن تێهزرکرنێن خوە، ئانکو هەموو پێکۆلێن مرۆڤاتیێ گەریان ل واتەیێ‌یە! بەلێ گەلۆ مرۆڤ دکاریت بێ کار سەربۆران سەرهەڤ بکەت! پا گەلۆ ئەگەر گەلێ کورد کار نەکەت، دکاریت بهێتە گوهەرین! یان ژی دیارە گەلێ کورد ل واتەیا جیهانەکا بێ واتە دگەریێت! ل ڤی دەمی دودلیا بازنیا تەڤگەرێن جڤاکی، رێگریا وەرارێ دکەت، ئەڤ یەکە ژی پتر ب ڤەکۆلینێن سۆسیۆلۆژی زەلال دبیت.
دخوازم ڤێ ڤەکۆلینێ ب گۆتنەکا مەزنان یا چینی ب داوی بینم: “ئەقلێن بچووک دانوستاندنێ ل سەر کەسان دکەن، ئەقلێن ناڤنجی دانوستاندنێ ل سەر تشتان دکەن و ئەقلێن مەزن دانوستاندنێ ل سەر پرنسیپان دکەن”!
[1] ) د. عبدالغني عماد ـــ سوسیولوجیا الثقافة/ المفاهیم و الإشکالیات… من الحداثة الی العولمة ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط1، بیروت ـــ لبنان 2006، ص117.[2] ) مونیس بخضرة. ژێدەرێ بەرێ، بپ155.[3] ) د. عبدالغني عماد. ژێدەرێ بەرێ، بپ198.[4] ) د. عبدالغني عماد. ژێدەرێ بەرێ، بپ294.[5] ) علي الطنازفتي ـــ الهویة/ في الفکر السیاسي الإسلامي المعاصر ـــ مکتبة مدبولي، ط1، مصر ــ القاهرة، 2014 ص43.
Post Views:
0
ڕێدۆزیی بابەت
