بێلایەنبوون و لایەنگری لە نووسینەوەی بیرەوەریدا

نڤێسین: سەنگەر زراری

هەر لە سەرەتاوە دەبێ ئەوەمان لا ڕوون بێت كە بیرەوەری ڕووبەرێكی خودییە، واتا بەر لە هەموو شتێك ڕووبەرێكە بۆ خۆدواندنی تاكەكان، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت كە تاك ئازادە لەوەی چی دەنووسێت و چی نانووسێت. تەنانەت خۆ خودی نووسینی كتێبیش (دیارە مەبەستمان لە دەقی خۆدوێنیی وەكو بیرەوەری و گەشتنامە و ئەدەبیات و… ئەو جۆرە نووسینانەیە)، هەر بابەتێكی خودییە و بۆ جیاكردنەوەی منە لە ئەوانی تر.
زۆر جار ئەوە دەبیستین كە كاتێك باسی بیرەوەرییەك دەكرێت، خوێنەرەكان بەوە وەسفی دەكەن كە بیرەوەرییەكی خراپە و زۆر لایەنگرانە نووسراوە، یان دەڵێن كە تاڕادەیەك بێلایەنیی پاراستووە و بیرەوەرییەكی باشە، واتا وا دێتەبەرچاو، كە بێلایەنی و لایەنگری بكرێنە پێوەر بۆ بیرەوەریی باش و بیرەوەریی خراپ، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە ئایا بیرەوەری هەیە بە بێلایەنی نووسرابێتەوە و هی دیكەش لایەنگرانە، یاخود نا؟! ئەگەر بیرەوەری بێلایەن و لایەنگرانە هەن، چۆنە و پێوەرەكانی چین؟ ئەگەر بیرەوەریی بێلایەنیش بوونی نییە، كەواتە چ پێوەرێكی دی هەیە بۆ ئەوەی ئێمە دەقی بیرەوەرییەك هەڵسەنگێنین و ئەوە دەردەخەن بیرەوەرییەكان باشن یان خراپ؟!

بێگومان بیرەوەری وەكو هەواڵێكی ڕۆژنامەوانی نییە كە مرۆڤ مەحكووم بێت بەوەی دەبێ بێلایەنانە بینووسێتەوە، تەنانەت بەهۆی خودیبوونییەوە، دەتوانین دان بەوەدا بنێین كە بیرەوەری بە هیچ شێوەیەك بێلایەنانە نانووسرێتەوە، هەر لێرەشەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە بێلایەنی و لایەنگری نابنە پێوەر بۆ دیاریكردنی دەقی بیرەوەریی باش و دەقی بیرەوەریی خراپ، بێگومان ئەوەی كە نووسەر لە كاتی نووسینەوەی بیرەوەریدا ناتوانێ بێلایەن بێت، هۆكاری خۆی هەیە، سەرەتا ئێمە بەدوای ئەو هۆكارانەدا دەگەڕێین كە دەبنە هۆی ئەوەی دەقی بیرەوەری بە بێلایەنانە نەنووسرێتەوە. بە بۆچوونی ئێمە دوو جۆر هۆكار هەن، كە وا دەكەن هیچ مرۆڤێك نەتوانێ بیرەوەرییەكانی خۆی بە بێلایەنانە بنووسێتەوە، ئەوانیش هۆكاری خودی و هۆكاری بابەتین:

هۆكارە خودییەكان:
1- مرۆڤ، بوونەوەرێكە كە ڕوانگە و ڕوانینەكانی سنووردار و دیاریكراون، “بەشێوەیەكی سروشتی مرۆڤ خودی خۆی و ئەوەی لەسەر خودی خۆی و جیهان دەیزانێت، دەكاتە پێوەر بۆ ناسینی ئەوانیتر و جیهان، مرۆڤ ناسینی خۆی لەبارەی خۆیەوە، دەكاتە خاڵی دەستپێكردن لەبارەی هەموو مرۆڤ و شتەكانی ترەوە..{سیوەیلی: 142}”. كەواتە مرۆڤ هەموو لایەنەكانی ڕووداوەكان نابینێ و تەنیا دیوێكی ڕووداوەكان دەبینێ، بۆیە ئەگەر بشیەوێ هەموو ڕووداوەكان بگێڕێتەوە، ناتوانێ ئەم كارە بكات، ئەمەش وا دەكات كە نووسەر باسی ئەو ڕووبەر و لایەنانە نەكات كە نایانبینێ، باسنەكردنی هەموو لایەنەكانیش، خۆی لە خۆیدا، لایەنگرییە، ئەم جۆرە لایەنگرییەش زۆر جار ناچارییە و نووسەر بە مەبەست وای نەكردووە.
2- مرۆڤ هەندێ شتی تایبەت بە خۆی هەیە كە نایەوێ و بە پێویستی نازانێ باسیان بكات، یان ناتوانێ باسیان بكات، ئەمەش ڕەنگە بەهۆی شەرم، ترس و… یان هەر هۆكارێكی دیكەوە بێت.
3- مرۆڤ هەر خودی خۆی نایەوێ هەموو ئەو شتانەی دەیانبینێ و دەیانبیستێ، بیانگێڕێتەوە، ئەمەش ئەگەر بەمەبەستی چەواشەكردن نەبێت، ئاساییە.

هۆكارە بابەتییەكان:
1- كولتوور، كۆمەڵگا، دابونەریت و ئایین، ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لەوەی كە مرۆڤ دەكرێ و دەتوانێ باسی چی بكات و باسی چی نەكات، چی دەنووسێت و چۆنی دەنووسێت؟! هەر كۆمەڵگایەك نۆرم و بەها و دابونەریت و یاسا و ئایینی جیاواز و تایبەت بە خۆی هەن، دەشێ هەر یەكێك لەمانە، لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دی، لە ناو كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دی، كاریگەریی هەبێ لەسەر نووسینەوەی بیرەوەری. بۆ نموونە كاتێك بیرەوەرییەكانی میشێل ئۆبامای هاوسەری باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا دەخوێنینەوە، باسی هەموو ئەو پەیوەندییانە دەكات كە بەر لە ئۆباما لەگەڵ كوڕانی دیكە هەیبووە، كولتوور و دابونەریتی ئەوان ڕێگا بەمە دەدات، بەڵام ئافرەتێك لە كۆمەڵگای ئێمە ناتوانێ ئەم شتە بكات و باسی وردەكاریی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوڕاندا بكات. بێگومان ئەوە هەر كولتوور و سروشتی كۆمەڵگای ئێمەیە كە ڕێگا دەدات پیاو باسی پەیوەندییە سۆزدارییەكانی بكات، بەڵام ئافرەت ئەمە بكات ڕووبەڕووی كێشە و سووكایەتی دەبێتەوە. لە كۆمەڵگای ئێمەدا زۆرێك لەو پیاوانەی بیرەوەرییەكانیان نووسیوەتەوە، باسی لایەنە سۆزدارییەكانیان دەكەن و هیچ كێشەیەكیشیان بۆ دروست نابێت، تەنانەت بەشانازییەوەش باسی دەكەن.
2- دەشێ نووسەر نەوێرێ شكستی دژبەرەكانی، یان شكستی كەسانێك باس بكات، كە دەسەڵاتیان بەسەریدا هەیە، هەر بۆیەش گەلێك كەس كە بیرەوەرییەكانیان دەنووسنەوە، خۆیان بڵاوی ناكەنەوە و وەسیەتی ئەوە دەكەن كە دوای خۆیان بڵاوبكرێتەوە، یان تەنانەت هەندێك كەسایەتی هەن هەر باسی ئەوەش ناكەن كە بیرەوەرییەكانی خۆیان نووسیوەتەوە و دوای خۆیان نووسین و یادنووسەكانیان دەدۆزرێتەوە و بڵاودەكرێنەوە.
ئەمانە ئەو هۆكارە خودی و بابەتییانە بوون، كە دەبنە هۆكاری ئەوەی نووسەر نەتوانێ بیرەوەرییەكانی بە بێلایەنانە بنووسێتەوە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو پاساو و هۆكارانە، ناكرێ ئێمە هەموو دەقێكی بیرەوەری لە یەك ئاست دابنێین، ناكرێ هیچ پێوەرێك نەبێ بۆ ئەوەی ئێمە دەقێكی بیرەوەری باش و سەركەوتوو، لە دەقێكی دیكەی بیرەوەری سەرنەكەوتوو جیابكەینەوە. كە وازیش لە پێوەری بێلایەنبوون و لایەنگیربوون بێنین، كەواتە چ پێوەرێك لەبەرچاو بگرین بۆ هەڵسەنگاندنی دەقی بیرەوەرییەكان؟!

بە بۆچوونی من، لە دەرەوەی هەڵسەنگاندن بە پێوەری بێلایەنبوون و لایەنگربوون، چەند پێوەرێك هەن كە ئەوە دەردەخەن ئەو بیرەوەرییانەی ئێمە دەیانخوێنینەوە دەقی سەركەوتوون یاخود نا؟! دەشێ پێوەرە سەرەكییەكانیش بەم جۆرە بخەینەڕوو:
1- ڕاستگۆیی: واتا نووسەر ئەوپەڕی هەوڵ بدات، ئەو ڕووداوانەی بینیونی، بەپێی توانای خۆی بەڕاستگۆیی تۆماریان بكات، بەدیارخستنی لایەنێكی ڕووداوەكان و باسنەكردنی لایەنێكی دی، ئاساییە و دەكەوێتە چوارچێوەی ئەو ئازادییەی نووسەری بیرەوەری هەیەتی، بەڵام بە مەرجێك ئەگەر بۆ چەواشەكاری و شێواندنی ڕووداوەكان نەبێت، بەڵام كاتێك نووسەرێك، یان كەسایەتییەكی سیاسی، یان هەر كەسایەتییەكی دی بیرەوەرییەكانی دەنووسێتەوە، بەمەبەستی چەواشەكاری و شێواندنی ڕووداوەكان تەنیا دیوێكی ڕووداوەكانی خستەڕوو، ئەوا بێگومان ئەم بیرەوەرییە سەركەوتوو نییە و پرەنسیپێكی گرنگی نووسینەوەی بیرەوەری لەدەست دەدات.
2- ڕەخنەلەخۆگرتن: ئەگەر نووسەری بیرەوەری وەك چۆن كەموكووڕیی خەڵكانی دیكە باس دەكات، بە هەمان شێوە هی خۆشی باس بكات و خۆی نەكاتە پاڵەوان و فریشتە، ئەمە خاڵێكی گرنگە بۆ متمانەبوون بەم بیرەوەرییانە، هەروەها ئەگەر وەكو چۆن ڕەخنەی لە دژبەرەكانی خۆی گرت و كەموكووڕییەكانی ئەوانی باس كرد، بە هەمان شێوەش ڕەخنەی لە دۆست و حیزب و گرووپ و نزیكەكانی خۆی گرت، ئەوا خاڵێكە، كتێبەكە دەكاتە جێڕەزامەندیی خەڵك و خوێنەران. خۆشبەختانەی یەكەم دەقی چاپكراوی بیرەوەریی كوردی، كە “یادداشت”ەكانی ڕەفیق حیلمییە، لەم ڕووەوە كتێبێكی سەركەوتووە و دەكرێ وەك نموونە وەریبگرین. ڕەفیق حیلمی لەم یادداشتانەیدا ڕەخنە لە خۆی و لە دۆست و لە دوژمنەكانی دەگرێت و سۆز و نزیكایەتی بەسەریدا زاڵ نییە. بۆ نموونە: پەیوەندییەكی بەتین لە نێوان شێخ مەحموود و ڕەفیق حیلمیدا هەبووە، لە سەردەمی دەسەڵاتداریشیدا، شێخ مەحموود، ڕەفیق حیلمی كردبووە ڕاوێژكاری سیاسیی خۆی، كەچی ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی كوێرانە بەسەر شێخدا هەڵبڵێت و لە چەند شوێنێك ڕەخنە لە خاڵە لاوازەكانی دەگرێت و پێیوایە لەڕووی سیاسییەوە كەسێكی دووربین نەبووە، بۆ نموونە دەنووسێت: “دوای بەینێك كە ئینگلیزەكان بەتەواوی دامەزران و جێی خۆیان گرت و شارەزایی تەواویان دەربارەی عەشایر و خەڵقی تری وڵاتەكە پەیدا كرد و بەتایبەتی كە لە تەبیاتی شێخ مەحموود باش شارەزا بوون و بۆیان دەركەوت كە زۆر بەتەنگ دواڕۆژەوە نییە و هەر بۆ ئەو ڕۆژە ئەژی كە تیایەتی، جگە لەمانە هەموو دوای ئەوەی كە نوئێل گەیشتە توركیا و شێخ مەحموود لە ڕابەر و ڕێپیشاندەرێكی وەكو ئەو هێمن و بەهۆش و لایەنگیری خۆی دووركەوتەوە و لە ئیدارە و بەڕێوەبردنی كاروباردا كەموكورتییەكان دەركەوتن و دەنگی ناڕەزایی لەملاوئەولا بەرزبۆوە، ئینگلیزەكان هاتنە سەر پاشو، چاوەڕوانی ئەوە بوون كە چەپۆكێك بوەشێنن و دوایی بە حوكمی شێخ بدەن، شێخ مەحموودیش كە دەنگی ناڕەزایی مقۆمقۆی خەڵقی ئەبیستەوە و بەتایبەتی كە دەوروپشتە نەفامەكانی لە جیاتی بۆ ڕاستكردنەوەی چەوتییەكان یارمەتی بدەن و لەڕێی قازانجی خۆیان و گەورەكەیاندا، لە هەندێ دەستدرێژی و بەدزمانیی خۆیان بكێشنەوە، ئەوەندەی تر شووڵیان لێ هەڵئەبڕی و ئەچوون بە قینا و سەرەڕای ئەمەش بۆ دەمكوتكردنی خەڵقەكە و نواندنی هەیبەتی خۆیان حوكمداریان هان ئەدا و ئەبوون بەهۆی زیادبوونی شێواندن و ئاڵۆزاوی… {یادداشت: ل67}”.
ئەمە ڕەخنەیەكی توندە لە شێخ و دەوروبەرەكەی، بەڵام هەست بەوە دەكرێت كە ڕەخنەیەكی زۆر دڵسۆزانەیە و دڵی بۆ ئەو كەموكووڕییانە ناڕەحەتە و نایەوێ شێخ بەمشێوەیە بێ و چارەنووسی میللەت بكەوێتە مەترسییەوە.
ڕەفیق حیلمی نێوانی لەگەڵ سمكۆی شكاكیش ئەوەندە خۆش بووە، كە كۆبوونەوەی نهێنی لە نێوان ئەو و شێخ مەحموود و سمكۆی شكاك ئەنجام دراوە، كەچی كە دەچێتە ئەو دەڤەرەی ماوەیەك سمكۆی لێ دەسەڵاتدار بووە، بە خراپە باسی دەكەن و ئەویش پەردەپۆشی ناكات: “لە كاتی بەختیاری سمكۆدا، ئەم وڵاتە هەمووی لە ژێر حوكمی شكاكدا بوو، بەڵام زۆر بەداخەوە ئەیڵێم كە خەڵق لە سمكۆ زۆر بەگلەیی بوون، لە هەموو هەڵكەوتێكا بە كزەی دەروونەوە باس و هەواڵی دەوری سمكۆ و زەبروزەنگیان ئەگێڕایەوە، من بەناوی ئەوەی كە كوردێك بووم، زۆرم لا گران بوو قارەمانێكی كورد، لە وڵاتی خۆیدا ناوێكی وای بەجێهێشتبوو.. {یادداشت: ل370}”.
ڕەفیق حیلمی لەم یادداشتانەدا، ڕەخنە لە زۆر كەس و لایەنی دیش دەگرێت، بۆ نموونە ڕەخنە لە ڕۆشنبیر و ڕووناكبیرانی ئەوكات، گروپ و كۆمەڵە كوردییەكان، هەروەها ڕەخنە لە میللەتی كورد بە گشتییش دەگرێت.
وەكو گوتمان ئەم جۆرە ڕەخنە لەخۆگرتن و پەردەپۆشنەكردنی كەموكووڕییەكان، پرەنسیپێكی گرنگن لەوەی ئێمە وا تەماشای ئەو بیرەوەرییانە بكەین، كە بیرەوەریی سەركەوتوون.
3- بێگومان ئەگەر نووسینەوەی بیرەوەری پێشتر تەنیا دەقێكی موجەڕەد بووبێ، ئەوا لە سەردەمی ئێستادا، بووەتە هونەرێكی ئەدەبیش، واتا بێگومان ئەو جۆرە بیرەوەرییە سەركەوتووترە كە بە شێوازێكی ئەدەبی بگێڕدرێتەوە و بنووسرێتەوە، دەشێ وەكو دەقێكی ئەدەبی هونەركاری و خەیاڵ و فەنتازیاشی تێدا بكرێت، بەڵام بەو مەرجەی ئەو ڕەهەندە سەرەكییە لەدەست نەدات كە ئەمە بیرەوەرییە نەك ڕۆمان، یان دەقێكی ئەدەبی، هەر بۆیەش ئەگەر ئەو كەسەی بیرەوەرییەكانی دەنووسێتەوە خۆشی ئەدیب و نووسەر نەبێ، گرنگە پەنا بۆ ئەدیبان ببات، تاكو یارمەتی بدەن لە داڕشتنەوە و ڕێكخستن و هونەركاری لە بیرەوەرییەكانیدا، هەروەكو زۆرجار لە ئەدەبیاتی دیكەی دنیا وادەكرێت.

سەرچاوەكان:
1- هونەری ژیاننامە، شێوازەكانی نووسینەوەی: بیرەوەری، گەشتنامە، ڕۆمانی ژیاننامەیی – سەنگەر زراری، نووسینگەی تەفسیر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی یەكەم (2019).
2- مرۆڤ و ئینتەرنێت (چەند ڕامانێك لە دنیای مەجازی)– ڕێبوار سیوەیلی، لە بڵاوكراوە هاوبەشەكانی ماڵی وەفایی، چاپی یەكەم (2019).
3- یادداشت – نووسینی: ڕەفیق حیلمی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی سێیەم (2003).

* ئەم بابەتە لە تەوەری سەرەكی بیستودووەمین فیستیڤاڵی گەلاوێژ، وەكو پانێلێك لەلایەن نووسەرەوە پێشكەش كراوە.