پرۆسێسا لۆژیکی/ ئەقلی

محسن ئۆسمان

تێگەهشتنا ئەقلی د فەلسەفا کەڤن دا ب گەلەک جوران دەربازبوویە، هێراکلیتوس ــ Heraclitus ئەقلێ تەڤایی گرێدایی سروشتی دکەت و ب “لۆگۆس ــ Logos” بناڤکر و ئەناکساگۆرس ــ Anaxagore/ 500 ــ 428 ب.ز ئەقلێ تەڤایی ب ئەگەر و رێکخەرێ هەر تشتی دزانیت و ب “نۆس ــ Nous” ب ناڤ دکەت. هزرا هەڤپارا د ناڤبەرا هەردووکان دا “ئەقل دەسەلاتێ ل جیهانێ دکەت”([1])، لێ ل گۆر هێگێل “ئەناکساگۆرس یەکەم کەسە گۆتی ئەقل دەسەلاتێ ل جیهانێ دکەت”([2]). گرینگی پێدان ب ئەقلی ڤەدگەریتە سەردەمێن دێرین، مینا پێکۆلێن پارمێنیدس ــ Parmenides/ 515 ــ455ێ، کو ئەقل ب “راوستیان و لڤین”ێ‌ڤە گرێددا. هەروسا نێرینێن پلاتۆن و ئەرستۆی “دگەل ژێکجودابوونا هزرێن وان” ئەقل هێزەکا گەردوونیە. ب درێژیا دیرۆکێ مرۆڤ بوویە بەندێ دیالێکتیکا “باوری و ئەقلی”، لەورا پرۆتاگۆراس ــ Protagoras دگۆت باوری دەسەلاتێ ل جیهانێ دکەت و هێراکلیتوس دگۆت ئەقل/ لۆگۆس دەسەلاتێ ل جیهانێ دکەت.

رۆپیسپیر ئەقلی ب “بوونەوەرەکێ بلند” پەسند دکەت، کو هەر تشتی ئاراستە دکەت. دیکارت جودابوونەکا ئۆنتۆلۆژیا ڤەبر د ناڤبەرا ئەقل و سروشتی دا کر، کو گەوهەرێ ئەقلی هزرە، لێ گەوهەرێ سروشتی بەردەوامبوونە. ل گۆر هێگێل ئەو تشتێ شۆرشا فرەنسا 1789ێ کری، هەلدێرانا دەسەلات زالبوونا رەهایا ئەقلی ل سەر ژیانێ بوو، لەورا دڤێت هزر فەروەرێ دوورهێلی بیت. لۆژیک مە فێر دکەت، چەوا دڤێت ئەم هزر بکەین و بگەهینە ئەنجامێن راست. ب ڤی ئاوایی، ل ئوکیانۆسا سەردەمێ یەکەم، میتۆس ــ Muthos و لۆگۆس ــ Logos بالدەستێ ژیانێ بوون. ل ڤی سەردەمی هەلبەست ب هزر هاتبوو داگرتن و هزر ب هەلبەستێ هاتبوو گەرمکرن. ب ئەنجام “دیرۆکا گەردوونی ب خوە، بجهئینانا تەڤاییا پێشداچوونا هەردەما شارستانیا ئەقلیە”([3]). ب ڤێ واتەیێ، دیرۆک و دوورهێل ب خوە، بەرهەمێ ئەقلێ مرۆڤاتیێ‌یە.

ئەڤ تێکهلیا د ناڤبەرا “ئەقلانیەت ــ Rationalism” و “دوورهێلی ــ Realism” دا رۆلەکێ گرینگێ شرۆڤەکرنێ دبینیت، چونکو ئەقلانیەت فەلسەفێ و تیۆری “د هێلا راڤەکرنێ دا” خورت دکەت، لێ دوورهێل هاریکاریا ئەقلی ب ماتریالێن بەرجەستە دکەت، داکو بکاریت راڤەکرنا بوویەران ل سەر ئاستەکێ بەرئاقل و لۆژیکی بکەت. وەک ئەنجام و هەڤبەرکرن ئەقل د رەوشەنبیریا گریگی/ رەواقی دا بەردەوامبوونا ژ ئێپیستیمۆلۆژی بۆ مۆرالیە، لێ تێگەهێ ئەقل د رەوشەنبیریا ئەرەبی دا بەردەوامبوونا ژ مۆرالی بۆ ئێپیستیمۆلۆژیە! هەروەکو ژ پێڤاژۆ و سەرهەڤیا دیرۆکێ خویا دبیت، کانت رەخنا ئەقلی ب مەزنترین ئەرکان بەرچاڤکر:

1. ئەقلێ هەستیار، هەستێن ب فۆرمێ وێنەیێن پێشوەختێن “جهـ و دەم”ی وەردگریت، کو دبنە ژێدەرێن ئێپیستیمۆلۆژی.

2. ئەقلێ کاریگەر، دەرهاڤێژێ تێهزرکرنێن پێشوەخت دکەت.

3. ئەقلێ پاک، گرینگیێ ددەتە راستیا تشتان و تێهزرکرنێن رەها([4]).

ب ئەنجامێ کۆمەکا ریفۆرم و شۆرشان بەرێ ئاراستەکرنا خەلکی ژ ئیدیالیستی دا ریالیستی‌، وی دەمی پتر رۆناهی کەتە سەر ئەقلی، کو ئەقل خوەدیکا تشتانە، تشت ب خوە ژی د ئەقلی و بۆ ئەقلی دا‌نە. تێکهلیا د ناڤبەرا “هزر و درۆڤ” و “درۆڤ و تشتان” دا، دبنە متایێ ئەقلی، بەلێ پا زمان ژی خوەدیکا ئەقلیە، درۆڤێن پەیڤان ژی تشتن هزران دکەن. ئەقل ب فۆرمێ قانوونێن هەبوونێ زالی سەر دەسەلاتێ دبیت و دگەل هشیاریێ تێکهلی هەستان دبیت، چونکو گرینگیا فەلسەفێ تشتێ هەیی فام بکەت، تشتێ هەیی ژی ئەقلە. ئەڤە هندێ دگەهینیت فەلسەفە گیانێ خوە ب رێکا هزرێ ڤەدژەنیت، بەلێ ما گەلۆ دبیت هزر ب ئەقلی بهێتەکرن، بێی هزر د ئەقلی دا بهێتەکرن، چونکو هەر تشتێ ئەنجامێ تێهزرکرنێ نەبیت، بەرئاقل دەرناکەڤیت! ئەقل ژی ب ئەزموونان وەرارێ دکەت، لێ بەلێ دیسان وەک کارەکێ دیالێکتیکی سەربۆر ژی ئەنجامێ ئەقلیە، هەروەکو کانت دبێژیت هەر زانینا مرۆڤی ژ “سەربۆران دەسپێدکەت و ب سەربۆران ب داوی دهێت”. هێگێل قووناغێن پێشکەتنا ئەقلی ب ڤی ئاوایی، بەرچاڤ دکەت:

1. قووناغا هشیاریا یەکسەر: ل ڤێرێ بابەت جودایێ خوەیێتیێ‌یە و یەکسەر هەمبەر خوەیێتیێ دبیت، ل ڤێ قووناغێ چ ناڤبر نینن، لەورا ئەڤاهە بۆ تەڤ قووناغێن دی، شەنگستە.

2. قووناغا هشیاریا خوەیێتیێ: بابەت دبیتە خوەیێتی.

3. قووناغا ئەقلی: بابەت دگەل خوەیێتیێ هەڤدگرن([5]).

دیارە هەموو گوهەرین و ڤەگوهاستن ژ رەوشا کەڤن بۆ یا نوو، ب هەڤدژیا خوەیاتیێ دەسپێدکەن، کو خوەیاتی هەمبەر بابەتی و گاڤێن گوهەرینێ دبیتە بەرهەلستکار.

ب سەرهەڤیا پێڤاژۆیا مرۆڤاتیێ خویا دبیت، گرێدانا دیالێکتیکی ب دیرۆکێ‌ڤە، دەربرینێ ژ سروشتێ ئەقلێ دیرۆکێ دکەت، فۆرمێ هشیاریێ د قووناغا دەسپێکا دیرۆکێ دا فۆرمێ هشیاریا تەڤایی، هشیاری، هەست و خرۆسک ب رێکا تەڤایی بوون، کو دگۆتنێ ئەقلێ تەڤایی. ب ڤی ئاوایی، تێگەهشتنا مرۆڤی بەردەوام بوو، تا کو مرۆڤی خوە ژ سروشتی رزگارکری و تێگەهێ تاکەکەسی و پرۆسێسا رەوشەنگەریێ دەسپێکری. ئەڤ پێرابوون و ئەزموونە بوونە ئەگەرێن رەوشا ئاڤاکرنا مرۆڤێ ئورۆپی، کو ل سەر هزرێن سیکولار و فەلسەفێ پەروەردە ببن، لەورا هوسرل دبێژیت: “چەوا مرۆڤێ ئورۆپی ژ هزرێن ئەقلی دبیت”([6]). بەلێ دیارە ئەنجامێن نەرێنی یێن شەرێن جیهانێ کار ل سەر پرۆسێسا پێشکەتنا هزر و فەلسەفێ کر، هوسرل د پەرتووکەک خوە “پرسگرێکا زانستێ ئورۆپی…” دا ل سەر هەژاریا فەلسەفێ ل ئورۆپا و داویا مرۆڤێ ئورۆپی راوستیا.

ل گۆر هابرماس دڤێت جڤاک ب سایا تیۆرا گەهاندنێ بهێتە راڤەکرن. هێگێل د پرۆژێ خوەیی بجهئینانا فەلسەفێ دا، بزاڤا بجهئینانا پرۆژێ کانت یێ بکارئینانا ئەقلی د دیرۆکێ دا، دکر. هێگێل ل ژێر باندۆرا شۆرشا فرەنسی گەهشتە وێ باوریێ بێژیت “شۆرش پشکەکە ژ فەلسەفێ”! ل سەر ڤی بنواشی، مارکس هێگێل کرە بنگەهێ خوە یێ ئیدیۆلۆژیا. هەر ژ سەردەمێ رێنیسانسێ تا نوکە، رەخنە ل ئورۆپا ب پالپشتیا تەڤگەرێن سیاسی و پرۆسێسا هزری و فەلسەفی هاتیەکرن. رەخنە ل ڤێ دەڤەرێ پرۆسێسەکا بەرچاڤا گوهەرین و ئاراستەکرنا پێشکەتنا ئورۆپا دکەت. ب ڤی ئاوایی، راڤەکرنا ئەقلی ب چەند پێکۆل و ڤەکۆلینێن هزری هاتیەکرن، ڤێ یەکێ رێک ل بەر رەخنە و هەلسەنگاندنێن ئەقلی دەشتکرینە. ب راستی سەردەمێ رەخنێ یەک ژ دەولەمەندترین قووناغێن بزاخە، چونکو سەرهلدانا مۆدێرنیزمێ ژ رەخنا ئۆلێ مەسیحی دەسپێکر. ل ئورۆپا تەڤگەرا رەخنی ژ ئەقلی “کانت” دەسپێکر و پاش دەربازی ژیانێ “مارکس” بوو. سەرباری تەڤلی گەهـ و ئۆرگانێن مرۆڤی مینا سایکۆلۆژی “فروید” و بزاڤێن گاستۆن باشلار ــ Gaston Bachelard “پێکهاتێن ئەقلێ زانستی” بوو. رەخنا ئۆلی ب خوە ژی گاڤەک ژ بۆ تێهزرکرنێ‌یە، هەروەکو دیدرو ئەنسۆکلۆپیدیا خوە “ژ پێخەمەتی گوهەرینا تێهزرکرنا گشتی دانای”([7]). دا کو دیمۆکراتیەت سەربگریت، دڤێت سیکولارکرنا ئەقل و سازیان بهێتەکرن، چونکو دیمۆکراتیەت کچا رەوشەنگەریێ‌یە و رەوشەنگەری ژی بەرهەمێ ئەقلەکێ رەخنەگرە! ئەڤێ پرۆسێسێ هەموو وارێن ژیانێ ب خوەڤە گرتن. ب ڤی ئاوایی، رەخنە دبیتە ئالاڤێ ڤەکرنا کۆدێن چەڤەنگێن جیهانا ئافرێنەران. تا کو تیۆرا رەخنا جڤاکی بۆ ئەقلکرنا “رەفتار، زانست، پەیڤ و فەلسەفە” نەهێتەکرن، بنگەهێ ئاڤاکرنا جڤاکی درست نابیت. دیارە پرۆسێسا رەخنێ ل ئورۆپا هند پێشکەت، تا رەخنا رەخنێ ژی پەیدا بوو، بەلێ هێشتا هزر و هەستێن رەخنێ ژی ل نک مە پەیدا نەبووینە! چونکو رەخنە د بیردانکێن مرۆڤێ رۆژهلات/ کورد دا و نەمازە د وارێ “ئۆلی و سیاسی” دا ئالاڤێ هلوەشیانێ‌یە، ل ڤێرێ ژی پرسیارەک بەرهەڤ دبیت، گەلۆ ئەقلێ تاکێ کورد و ئەقلێ گەردوونی چەند نێزیکی هەڤن! دیارە وەک ئەنجام رەخنە/ رەخنەگری ل ڤێ دەڤەرێ بەردەوام نەبوویە، کو ببیتە ئالاڤەک خەلکێ مە مینا دکتوورەکێ جڤاکی فام بکەت!

گەلۆ مرۆڤ دکاریت هزر د ئەقلێ مرۆڤێ کورد دا، بێی هزر د خەیالێ مرۆڤێ کورد دا بکەت! ئێدی بێی ژێککرنا ئالاڤێن ئەقلێ مرۆڤێ کورد، رێکێن دەربازبوونێ بەرچاڤ نابن، کو تا نوکە ل سەر هزرا مرۆڤێ کورد زالبووینە. مەبەست ژ شرۆڤەکرنا رەخنا ئەقلێ هەیی، دا کو ئەقلێ کلاسیک بهێتە خڵۆلەکرن و رێکا تومارکرنا ئەقلێ سەردەمی بهێتەکرن. ئەڤە ژی بیاڤێ سەربەخوەیا خوەیاتیا مرۆڤێ کورد و بەشداربوون د ئافراندنا دیرۆکێ دا بەرین دکەت! کاراییا هزری بەشەکە ژ کاراییا دیرۆکی و رۆنیا نێرینێ بەشەکە ژ رۆنیا ئەقلێ دیرۆکی. مخابن ل هەر دەرێ “شاشی و نەزانەبوون” وەرارێ دکەن، ب ئەنجام ئەقلێ کورە دەسەلاتێ ل مە دکەت. تیهزرکرن د فرەهکرنا بازنێ ئەقلێ گەردوونی دا، گرێدایی سەربەخوەییا مە یا هزریە و دەربازبوونا ژ ئەقلێ فەقەیە! ئەرکێ ئەقلێ مرۆڤێ موسلمان د چوارچووڤێن “جیهاد و راڤەکرنا سرۆشێ” دا هاتیە دوورپێچکرن، چونکو هێشتا سرۆش جهێ ئەقلی دگریت. مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکی دی بێژیت، فەلسەفە ل سەر بنگەهێ لۆژیک و ئۆل/ سرۆش هاتیە ئاڤاکرن! هزرێن مرۆڤێ ڤێ دەڤەرێ ل دۆر “سرۆشێ” کۆمبوویە، جیهان کریە شانۆگەریەک، دیمەنێ یەکێ کورتە ژ ڤێ جیهانێ دەسپێدکەت و دیمەنێ دووێ هەروهەرە ل جیهانێ دی بەردەوام دبیت! ئانکو هەموو پێکۆل دهێنەکرن “ئەقلێن کار بکەن” بهێنە ڤەدەرکرن!

ئەرێ پا گەلۆ دێ ب چ قانوون و دەستوور دادگەهکرنا ئەقلێ مە هێتەکرن؟ دڤێت سەرەدەریا دگەل ئەقلی گرێدایی گرینگیا هەلبژارتنا فۆرمێ مێتۆدێ‌ بیت، چونکو مێتۆد دەسنیشانا چەواتیا شرۆڤەکرنا ئەقلی دکەت، بەلێ پا دەما هزر بۆ کۆنتێکستی دهێتە گوهەرین، هزر راستی بازنبوونێ دهێت! ئەڤ جورە ئەقلە دکەڤیتە ژێر باندۆرا “پاشبەند و چاڤلێکرنێ”، ل جهێ ئەقلەکێ خورستی پەیدا ببیت، ئەقلەکێ وەرگر/ ڤەگوهاستی پەیدا دبیت! گەردوون “مادە و تەڤگەرە”، دەمەکێ خوەجهـ و دەمەکێ لڤەک، دەمێ خوەجهـ د ئەقلێ مە دایە و دەمێ لڤەک پرۆسێسا مە یا ژیانێ‌یە، ئەڤ هەردوو دەمە پێک ناکەن، ئالۆزیا کاراکتەرێ مە د ناڤبەرا ڤێ هەڤدژیێ دا دنالیت. ئەڤ ئەقلێ کورتبین و بێ دەسەلات، نە ئەقلە، چونکو مەرجێن تێهزرکرنێن تەندرست تێدا نینن، پرۆسێسا ئەقلی ل نک مە زالبوونا هێزێ‌یە.

ئەقلێ مرۆڤێ کورد هەر بەردەوامێ دوهیە، چونکو هەمان ئالاڤ و میکانیزمێن جارانن، راستە ئیرۆ بەحسێ “هەڤوەلاتیبوون، گەل، جڤاکا سڤیل، مۆدێرنیزم و…” دکەن، لێ تێگەهێ گشتیێ پاشڤەروو سەردەست و دەسەلاتدارێ ئەقل و مەژیە! هەر تشت دهێتە گوهەرین، لێ پرانیا خەلکێ زیندانیێ هزرێن کەڤنەشووپە، ئەڤ جورە ئەقلە گازندا ژ هەر تشتی دکەت، تەنێ خوە نەبیت! دڤێت ئەم خوە ژ خەونان رزگار بکەین، راستی پرسگرکێن خوە بێین و پێکۆلا ئەقلکرنا ئەقلێ خوە بکەین! ب راستی چاخێ هندێ هاتیە، ئەم سەرەدەریێ دگەل پرسگرێکێن خوە ب ئاوایەکێ ڤەکری و ئاشکرا بکەین، چونکو دڤێت گەلەک دەرگەهـ بهێنە ڤەکرن و ژ نوو گرێ و خالێن تابو بهێنە دەسڤەدان، داکو رێکخوەشکرنا ئەقلەکێ بهێز بهێتەکرن، کو چ سولتان ل سەر ئەقلی نەبن، ئەقل نەبیت!

[1]) د. عبدالکریم عنیات ـــ قراءة نیتشة للفلسفة الیونانیة/ مذکرة مقدمة لنیل درجة الماجستیر في الفلسفة، جامعة منتوري، کلیة العلوم الانسانیة و العلوم الاجتماعیة/ قسم الفلسفة، الجزائر 2009، ص79.

[2]) هربرت مارکیوز ـــ العقل و الثورة/ هیجل و نشأة النظریة الاجتماعیة ـــ ترجمة: د. فٶاد زکریا، الهیئة المصریة العامة للتألیف والنشر، القاهرة 1970، ص30.

^[3]) مونیس بخضرة ـــ تاریخ الوعي/ مقاربات فلسفیة حول جدلیة ارتقاء الوعي بالواقع ـــ منشورات الاختلاف، الجزائر العاصمة، ط1، الجزائر 2009، ص169.

^[4]) مونیس بخضرة. ژێدەرێ بەرێ، بپ190.

[5]) رمضان بسطاویسي ـــ فلسفة هیجل الجمالیة ـــ المٶسسة الجامعیة للدراسات و التوزیع، ط1، مصر 1991، ص25.

^[6]) إدموند هوسرل ـــ أزمة العلوم الاوروبیة و الفنومینولوجیا الترنسندنتالیة/ مدخل إلی الفلسفة الفنومینولوجیة ـــ ترجمة و تقدیم: د. إسماعیل المصدق، المنظمة العربیة للترجمة، ط1، بیروت 2008، ص558.

[7]) داریوش شایغان ـــ النفس المبتورة/ هاجس الغرب في مجتمعاتنا ـــ ترجمة: محمد علي مقلد، دار الساقي، ط1، بیروت ـــ لبنان 1991، ص98.