ستراتیژیا ناڤنيشانی وەک کۆدەکێ سێمیۆلۆژی پێداچوونەک ب هەڤکێشا ناڤنیشان و جوگرافیا تێکستی دا

نڤێسين: محسن ئۆسمان

پێشگۆتن

هەر دەما مرۆڤی یێ دی ناسکری، هنگی بنگەهێ چیرۆک/ ڤەگێرانێ هاتیە دانان، ئەڤ پێرابوونە وەک هێڤێنێ پێشداچوونێ دکەڤنە کراسێ تەڤنەکێ جڤاکی. هەروەکو هیندلس دبێژیت: “ئەدەب ب خوە ئەو جهێ دیالێکتیکیێ ئافرێنەرێ تاک تەڤلی گیانێ گەلی دبیتە”([1]). گەلۆ ئەگەر پرسەک بهێتەپێش دەما مرۆڤ هزر دکەت، ئەڤ پرۆسێسە دکەڤیتە هێلا زارگۆتنێ یان ژی نڤیسکی! د ڤی واری دا درایدا تەڤلی گەنگەشا “زارگۆتن/ دەنگ و نڤیسکی/ ئیکۆن” دبیت. دەما سەرپێهاتی یان چیرۆک دهێنە ڤەگێران وەک ناڤەرۆک یەکە، لێ وەک ڤەگێران شێوێ زارگۆتنێ رۆلەکێ گرینگ دبینیت و تام و واتە دهێنە گوهەرین.   ب درێژیا دیرۆکێ مرۆڤی پێکۆلا نەمریێ کریە، هەر پەیدابوونا “مێتۆلۆگی، ئۆل، کولتور، پێکۆلێن گلگامێش، بزاڤێن پرۆسێسا مۆمیا فیرعەونیان، درستکرنا پەیکەران، مێرانی/ شەهیدبوون و مەرداتی”. ل داویێ ل سەر ناڤی وەک ناڤنیشانێ مرۆڤی راوستیایە، ڤێ پێکۆلێ زیندیبوونا ناڤی کرىیە ئارمانج. “ناڤ” ب خوە ژی هه‌ر “په‌یڤه‌” وه‌ک “ئیشاره‌ت” هاتی‌یه بکارئینان. هوسا ناڤ و پەیڤ، دوو تێگەهن د کووراتى‌یا دیرۆکا مرۆڤاتى‌یا کەڤنار دا خویا دبن. ب ڤی شێوەی (د کولتورێ کەڤنارێن بەرێ دا “ناڤ” ئانکو “هەبوون” چێکرنا ناڤی چێکرنا هەبوونێ‌یە)([2]) و “ل نک سومه‌ریان ژی ناڤ ئانکو هەبوون و بناڤکرن، ئانکو ئافراندن/ چێکرن…”([3])، ژ به‌ر هندێ پاراستن یان تێکدانا ناڤی، پاراستن و تێکدانا مرۆڤی ب خوە بوویە. ل نک مە ژی راکرنا ناڤێ بابێ یان باپیری بەردەوامیا ڤان هزرانە. هەردەما مرۆڤ بۆ ناڤێ خوە دکەت، ل داویێ ئەو ناڤ دبیتە نیشانا کەد و بەرهەمێ مرۆڤی و پاش دبیتە ناڤنیشان. وەک بەرمایێن دیرۆکێ بەرهەم و ناڤنیشان دبنە سەدەمێ نەمریا مرۆڤی. بۆ نموونە ناڤێ عەمێ گۆزێ وەک مێرانی، خانی وەک رەوشەنبیر و پیران وەک سیاسەت، ب دەربازبوونا دەمی ئەڤ ناڤە دبنە نیشان و چەڤەنگ. ناڤنیشان ب خوە ژ گرینگیا ناڤی وەک ناڤەرۆک دەربازی نیشانێ بوویە و ژ سینۆرێ خوە یێ رەپۆرووت دەربازی واتەیەکا دی بوویە. ئەڤ گرینگیە د هێلا ئۆلی دا وەک ناڤێن پەرتووکێن ئەسمانی ژ جوگرافیا تیپ و پەیڤێ دەرباز بووینە و مینا فۆتۆگرافەکێن پیرۆز د سەر باورداران دا خوە جهـ بووینە. ئەڤە ژ لایەکی دکەڤیتە هێلا ئۆنتۆلۆژیا و ژ لایێ دی دکەڤیتە هێلا فۆنکسیۆنا باندۆرا مژارێ ب گەلەمپەری، کو ل سەر دوو ستوونان “جڤاکی و ئەستاتیکی”(*) راوستیایە.

پێناسا ناڤنیشانی

گەلەک زانایان پێکۆلا پێناسا ناڤنیشانی کریە، لێ بەلێ ل سەر یەک پێناسێ هەڤدەنگ نەبووینە، هەروەکو هۆک دبینیت گرانە پێناسەکا دەسنیشان بۆ ناڤنیشانی بهێتەکرن. ئەڤ نڤیسینە ژی خوە ل چ پێناسێن دەراندەر ناکەتە خوەدان. ناڤنیشان د گەلەک واران دا ناڤێن “مرۆڤان، گیانەوەران و سروشتی” دهێتە بکارئینان و هندەک جاران ژی وەک “بوویەر، هەڤۆک و کۆدە” دهێنە بکارئینان. گرانە مرۆڤ دەراندەر پێناس و ئەرکێ ناڤنیشانی دەسنیشانا بکەت، چونکو بکارئینانا دار/ گوپال ل نک “شڤان، فەروەر و رێڤنگ” و ل گۆر کەس و دەمان ژی گوهەرینێ دکەڤنێ.

دیرۆک سەرهلدانا ناڤنیشانی

گرینگی پێدان ب “زانستێ ناڤنیشانی ــ Die Titrologie”، ڤەدگەریتە پێکۆلێن خواندنگەها فرەنسیا رەخنەیی و زانایێن ئورۆپی ل سالێن شێستان کار ل سەر دیاردا ناڤنیشانی کر. نەمازە ل سالا 1968ێ، گرینگی ب ناڤنیشانی و تێکهەلی ب تێکستی‌ڤە هاتەدان، مینا لێۆ هۆک ــ Lêo Hock رۆلەکێ گرینگ د دامەزراندنا زانستێ ناڤنیشانی دا هەبوو. ب تایبەتی ب پەرتووکا خوە “تایبەتمەندیا ناڤنیشانی ــ درۆڤێ ناڤنیشانی/ 1973″، کو گرینگترین پەرتووکا ل سەر بابەتێ ناڤنیشانیە. بزاڤێن فرانسۆا فۆریر ــ François Fourier، ئەندری فانتانا ــ Andrie Fantana” پەرتووکا ب ناڤێ “ناڤنیشانێن پەرتووکێن سەدێ هەژدێ”، گێرار گینێت ــ Genette ب پەرتووکا خوە “دەرازینک ــ Seuils” ڤەکۆلینەکا گەلەمپەریا هەڤتەریپا تێکستی”، کو ناڤنیشان گرینگترین ئەلەمێنتێ تێکستێ هەڤتەریپە، بەشدار بوو و پەرتووکا شارل گریڤێل ــ Charles Grivela یا ب ناڤێ “بەرهەمێ گرینگی پێدانا رۆمانێ/ 1973ێ”، کو بەشەکێ ڤێ پەرتووکێ ب ناڤێ “هێزا ناڤنیشانی” ب خوە ڤە دگرت. مرۆڤ دکاریت بێژیت د ڤان پێنجی سالێن داویێ دا گەلەک گرینگی دایە ناڤنیشانان، مینا هێلین ــ M. Helin “پەرتووک و ناڤنیشانێن پەرتووکان/ 1956ێ”، ئەدۆرنۆ ـــ Adorno “ناڤنیشان/ 1962ێ”، مۆنسولی ــ C. Moncelet “گەریان ل ناڤنیشانێن ئەدەب و هونەری/ 1972ێ، هۆیک ــ L. Hoek “ژ پێخەمەتی ڤەکۆلینا سێمیۆلۆژیا ناڤنیشانی/ 1973ێ”، دوشیە ـــ C. Duchet “تۆخمێن ناڤنیشانێن رۆمانێ/ 1973ێ”، مۆلینو ــ J. Molinu “ل سەر ناڤنیشانێن جان برس/ 1974ێ”، هاری ــ L. Hary “ناڤنیشان وەک تۆخمەکێ ئەدەبی/ 1977ێ”، لێڤێنستۆن ــ Levenston “درۆڤێ ناڤنیشانی د هەلبەستا سترانێ دا/ 1978ێ”، مینتران ــ Mintterand “ناڤنیشانێن رۆمانێن کوی دی کار/ 1979ێ”، دێبۆڤ ــ Debove “گەریان ل رێزکرنا ناڤنیشانێن بەرهەمان/ 1979ێ”، هۆیک ــ Hoek “درۆڤێ ناڤنیشانی/ 1981ێ”، گۆلدنشتاین ــ Goldenstein “خواندنا ناڤنیشانی/ 1990ێ”، ج. بێزا ــ J. Besa “ئەرکێن ناڤنیشانی/ 2008ێ” و “زانستێ ناڤنیشانی ــ Titrologie” کر. پشتی پێنج سالان ژ ڤێ ڤەکۆلینێ، بەرهەمەکێ نوو یا “کلاودێ دوتشی ــ Claude Duchet/ 1973ێ، ب ناڤێ “کچا هەیتکری و هۆڤێ مرۆڤ/ وەک پرنسیپێن ناڤنیشانێن رۆمانێ” بەلاڤبوو. پەرتووکا رۆبێرت شۆلز ــ Roberte Choles “زمان و گۆتارا ئەدەبی” و پەرتووکا جون کۆهین ــ Hean Cohen “بنوشێ زمانێ پۆئێتیکی”، جون مولینۆ ــ Jean Maulino، هنری میتران H. Miterand، لوسيان ﮔۆلدمان ــ L.GOLDMANN و رۆگێر رۆفێر ــ ROGER ROFER رۆلەکێ گرینگ د پێشئێخستنا ڤی زانستی دا هەبوو. ڤان بەرهەمان بیاڤەکێ مەزن ل هەمبەر زانستەکێ نوو وەک “زانستێ ناڤنیشانی” ڤەکر([4]). ئەڤ هەموو پەرتووکە خێڤەیا بەرهەمێن رەخنەگرێن گرینگی دایە ناڤنیشانی، بوون.

پشتی خواندنێن جودا نەمازە تیۆرزان هۆک ــ Hock دوو مژارێن گرینگ د ڤێ هێلێ دا “سێمیۆلۆژیا ناڤنیشانی” و “چەواتیا ناڤنیشانی” نڤیسین. ناڤنیشان نە ژ بەر یەکەم ئەلەمێنتێ بهێتە دیتن، بوویە پرێزا شرۆڤەکرنان، بەلکو ناڤنیشان تۆخمەکێ دەسەلاتدارە خواندنێ سەراست دکەت. ڤان پێکۆلان گرانی ئێخستە سەر “دەردورێن تێکستی/ مێتا تێکست”، یا کو چوارچووڤێ درۆڤی یێ گشتی ددەتە گۆتارێ. نەمازە رەوشەنبیریا بورژوازی بهایێ تێکستی بلند ل بەر چاڤ گرتیە، وەک بهایەکێ رەوشەنبیری دهێتە ڤەکۆلین، لێ ب مەرجەکی بەرسڤا پرسا سەرەکی راڤەکرن ژ کیژان ئالێ تێکستی بهێتەکرن. سەدەمەکێ دی یێ گرینگی پێدانا ناڤنیشانی ڤەدگەریتە رۆلێ پەرتووکخانان، چونکو کارێ پەرتووکخانان ل سەر ناڤنیشانێن پەرتووکانن، هەروسا باشنڤیسی ژی رۆلەکێ گرینگ د هێلا ناڤنیشانی دا دیتیە. دیارە هەردەمێ ئامیرێ چاپێ پەیدابووی، گرینگی ب ناڤنیشانی هاتیەدان.

گرینگی پێدانا ناڤنیشانی

ئەگەر مرۆڤ ل بەر دەرازینکا ڤێ پشکێ چەند پرسان دەرێژ بکەت، گەلۆ هزرا گرینگی پێدانا ناڤنیشان ژ کیڤە هات؟ ئەرێ مرۆڤ ژ کیژان کوژی و پەنجەران تەڤلی خواندنا تێکستی و ژ کیرێ دەسپێدکەت و ب داوی دهێت؟ گەلۆ ناڤنیشانی چ تێکهەلی ب “کەس، جهـ و دەمی” ڤە هەیە و دەمێ ناڤنیشانی چ تێکهەلی ب یێ تێکستی‌ڤە هەیە؟ ئەرێ رۆلێ ناڤنیشانی مینا باندۆرا رەنگ و بهێنان ل سەر وەرگری هەیە؟

ئها ئەڤ پرسێن گرێدایی تێکستێ هەڤتەریپ کەتینە میکرۆسکۆپا وەرگر و رەخنەگران. ب ڤێ تێگەهشتنێ ناڤنیشان یەک ژ کلیلێن سەرەکی و یەکەمە، ڤەکۆلەر ب باشی خواندن و راڤەکرنا تێکستی وەک دەرازینک سەرەدەریێ دگەل تێکستی بکەت. ناڤنیشان کۆمەکا واتەیان بۆ ڤەکرنا کۆدە و چەڤەنگێن تێکستی ددەتە مە، چونکو نە تەنێ ناڤنیشان ئەلەمێنتەکێ تێکستیە، بەلکو ئالاڤەکە دەسەلاتداریێ ل سەر تێکستی وەک رێکخستن و ئاراستەکرن دکەت. ئەرێ ناڤنیشان ل نک مە ب چ مەبەست و واتە دهێتە بکارئینان، گەلۆ ناڤنیشان بوویە دەرازینکا وەرگری یان ژی تەنێ ناڤنیشان ب ئاوایەکێ سەرپێ دهێتە بکارئینان؟ مخابن ژ بەر نەبوونا رەخنەگر و وەرگرێ رژدێ کورد، گەلەک گرینگی ب ناڤنیشانی نەهاتیەدان، ژ بەر هندێ گەلەک ب سادە سەرەدەری دگەل ناڤنیشان دهێتەکرن.

گرینگیا ناڤی د دیرۆکێ دا چ وەک ئۆل “ب ناڤێ خوەدێ/ هەرسێ ناڤێن خوەدێ” یا بەرچاڤە و چ وەک هزر و فەلسەفە ژی بنگەهێ خوە ژ ناڤی وەردگرن. ئەڤ دیرۆک و سەرپێهاتیێن مای ژی ب رێکا ناڤان گەهشتینە مە، ژ بەر گرینگیا ناڤی جورەکێ سەهمێ ژی درستکریە، لەورا ناڤێن “گیانەوەر، فێقی و گیای/ شێر، سێڤ و گولێ” ل مرۆڤان هاتینەکرن. هەروسا پێشگر و پاشگرێخوەدێ ژی ل ناڤان “خوەدێدا و عبداللە” زێدەکریە. مرۆڤێ بەرێ وسا هزر دکر، ناڤی باندۆرەکا مەزن ل سەر کەسی هەیە، ب هزرا وان ناڤ ژ ئەسمانی دهێنە خوارێ. پیرۆزیا ناڤان ژ بۆ خاپاندنا گەلان هاتیە بکارئینان، مینا ناڤێن ئاخرەتی. دڤێت مرۆڤ ناڤێن ئەرەبی ل زارۆکێن خوە بکەت، دا ببنە مرۆڤێن باش! ل ئورۆپا ژ بەر خوەشی و گرینگیا ناڤی، باب و دایک هەر یەک ناڤێ خوە ل زارۆکی دکەت، ژ بەر هندێ گەلەک زارۆکان دوو ناڤ هەنە. نە بەس ناڤ بۆ پەسن هاتیە بکارئیان، بەلکو بۆ شکاندنێ ژی، مینا “بەربەری، ماگیوس/ مەجوس، سەهیونی و علوج”. ناڤنیشان ڤەژەنەکا رەهندێن “سایکۆلۆژی، جڤاکی و سیاسیە” و ل گۆر رەوش و ئاستێن ملەتان گوهەرین دکەڤنێ، ئەڤە ژی ڤەدگەریتە تایبەتمەندیا رەوشەنبیریا هەر گەلەکی.

گرینگیا ناڤنیشانی خوە د سێ ئاستان “هەلدێرانێ، هزری و ئەستاتیکی” را دبینیت، ب گەلەمپەری ناڤنیشان گرینگیێ ددەنە “دانەر، نامە و وەرگر”ی. مرۆڤ دکاریت بێژیت، ناڤنیشان خواندنا یەکێ یا تێکستیە، ناڤنیشان مینا یێن بازرگانی، سیاسی و سێکسی وەدکەن، مرۆڤ تێکستی هەلبژێریت و بخوونیت. ئێدی ب رێکا ناڤنیشانی گێولێ وەرگری ل خواندنا تێکستی ددەت. د ڤی واری دا سینەمایێ رۆلەکێ گرینگ وەک بازرگانی و پرۆسێسا رێکلامان ژی دیتیە، هندەک جاران زیقیا ناڤنیشانی وەرگری د سەر دا دبەت و تووشی خواندنێ دکەت. رۆلێ ناڤنیشانی هه‌روه‌کو کالڤینۆ ئیتالۆ ــ Calvino Itallo دبێژیت، ئیشاره‌ت و زانیاریێن به‌ری خواندنێ دده‌ت.

گەلەک وەک جوگرافیە و ئەندازیاری ل ناڤنیشانی دنێرن، کو ناڤنیشان دکەڤیتە سەرێ ژووری یێ تێکستی و ناڤەرۆک دکەڤیتە ژێر، ئەڤە ژی مینا جهـ ناڤنیشانی وەک بهایەکێ بلند نیشان ددەت. ناڤنیشان وەک بنواش تێکست ل سەر ئاڤا دبیت، ژ بەر هندێ لویس بۆگوریس ــ Louis Bourges ناڤنیشانی ب “شانەشین”([5]) ب ناڤ دکەت، کو مرۆڤ ب رێکا ناڤنیشانان دکاریت دگەل دانەرێ راستەقینە و هزرکری ژی دیالۆگێ درست بکەت.

ژ بەر گرینگیا ناڤنیشانی گەلەک نڤیسەر ژ بۆ هەلبژارتنا ناڤنیشانی ژ هەڤدوو دپرسن، هەروسا گەلەک پرس دهێن، نزا مرۆڤ ل سەر چ بنڤیسیت، ئەڤە گشت گرینگیا ناڤنیشانی بەرچاڤ دکەت. ل داویێ مرۆڤ دکاریت بێژیت دەما شارستانیەک یا دی “ئیمپراتۆر، سەرۆک و دیکتاتۆر” ژناڤ دبەت، ئەو ب خوە ژی ژناڤبرنا ناڤنیشانیە یان بێژین قرکرن ژی جورەکێ ژێبرنا ناڤنیشانیە. مرۆڤ دکاریت بێژیت هەڤرکی و تراژیدیایێن مرۆڤاتیێ جورەکێ ژناڤبرنا ناڤنیشانانە!

پرۆسێسا خواندنێ ب خوە ژی سەربورەکا ڤەکرنا تێکستی بۆ راڤەکرنێ‌یە، وەک دیالۆگا د ناڤبەرا “وەرگر و تێکست”ی دا، د ناڤبەرا پرسێن وەرگر ژ تێکستی دکەت و د ناڤبەرا بەرسڤێن تێکست ددەت. ل ڤی دەمی تێکستەکێ نوو، کو شوونتلێن وەرگری پێڤە دیارن، دهێتە ئاڤاکرن. وەرگر شووری ناڤ لاتێن تێکستی دبیت و بەشداری هشیاریا تێکستی پەنی و نەپەنی دبیت. بەلێ دەما ئالاڤێن هەلکۆلان و خواندنێ ژ دەرڤەی خوەیاتیێ بن، جورەکێ هاڤیبوونا تێگەهشتنێ پەیدا دبیت، چونکو ل ڤی دەمی هشیاریا مرۆڤی ناسناما خوە ژ نەخشەکێ بیانی وەردگریت.

ل ڤان چەند سالێن داوی گەلەک ڤەکۆلینێن هزری و فەلسەفی وەک “فۆرم، پێکهات و ئەرک” گرینگی ب ناڤنیشانی دا، ب ڤێ تێگەهشتنێ خەباتا ناڤنیشانی ب دوو شووپان هاتەکرن:

یەکەم: فەلسەفا تیۆری، مینا ناڤنیشان وەک درۆڤەک خوەدان کۆدە، ئەڤ یەکە ژی دەربرینا ڤەکۆلەرێن سێمیۆلۆژی بوو.

دووەم: خوەدان رەهندەکێ پراکتیکی ب پلا یەکێ.

ناڤنیشانێن سەرەکی، ل سەر بەرگی ب فۆنتەکێ مەزن و جوان دهێتە نڤیسین، ئەڤ ناڤنیشانە دبیتە ناسنامەکا راستەقینە. تێکست پێ دهێتە نیاسین و هندەک جاران ژی ناڤنیشانەک ل پال ناڤنیشانێ سەرەکی وەک شرۆڤەکرن دهێتە بکارئینان، لێ دیسان ناڤنیشانێن رەخکی ژی هەنە، پشتی بەرگی دهێنە نڤینسین یان د ناڤ تێکستی دا پارڤە دبن.

گەلەک جاران ناڤنیشان جهێ پێشگۆتنێ دگریت، چونکو پێشگۆتن دبیتە دوبارەبوونا ناڤنیشانی “ناڤێ دانەری، ناڤنیشان، ناڤنیشانی رەخکی، بەرگ، فۆنتێ نڤیسینێ، رەنگ، دیزاین، پاشگۆتن، دەهمەن، ژێدەر، نەخش و پۆرترێتێن ل سەر بەرگی، ل ناڤ بەرگی و دەزگەها چاپکرنێ”. ئەڤە کەشەکی بۆ تێکستی درست دکەن و تەڤ ل تێکستی وەک واتە دبنە خوەدان. نەمازە پشتی خویا بووی، ناڤنیشان دەرگەهێن بەرین ل بەر شرۆڤەکرنا تێکستی ڤەدکەن.

ناڤنیشان د ناڤبەرا “جهـ، دەم و رەوشەنبیری” دا وەک روویێ گەرمێ بەرهەمی دهێتە نرخاندن، لێ واتەیا ناڤنیشانی ژ “گۆتن/ نڤیسین”ێ گوهەرین دکەڤنێ. ب ڤی ئاوایی، هەر ناڤنیشانەک مینا پەیامەکێ بۆ وەرگری دهێتە ئاراستەکرن. ناڤنیشان هەلگرێ حەز و مەبەست، باندۆر و پێشاندانێ‌یە.

“ناڤنیشان” گرینگترین لاتا هەڤتەریبا دەردورێن تێکستێ سەرەکیە، کو درۆڤێن واتەیێن ئاشکرا و نخافتی یێن تێکستی ب ئاوایەکێ هەلوەشاندن و لێکدان خویا دکەت. ناڤنیشان ب خوەدانانەکا یەکێ یا دانەریە و دەرازینکەکا تیۆریا جیهانا تێکستیە. گرینگیا وەرگری بۆ ب ژوورکەتنا زەڤیا تێکستیە. ناڤنیشان ب هەردوو رەهندێن خوە یێن “درۆڤی و چەڤەنگی”ڤە دبیتە کلیلا سەرەدەریا دگەل تێکستی. گەلەک جاران ناڤنیشان وەک ترانسپۆرت و ترانزێت ژی دهێتە بکارئینان، ل ڤی دەمی ناڤنیشان دبیتە پرەک وەگر د سەر/ هنداڤ تێکستی را دەرباز دبیت، ئەڤە ژی تێکستی ژ دانوستاندنێ زربەهر دکەت. ب ڤی ئاوایی، ناڤنیشان مەبەست و داخویانیێن تێکستی دئێخیتە بەر راڤەکرنێ، مرۆڤ دکاریت بێژیت ناڤنیشان ب خوە ئانکو تێکست و تێکست ژی ب تەڤ پرۆسێسا خوەیا دیالێکتیکی‌ڤە ناڤنیشانە.

تێکست ل ژێر رۆناهیا ناڤنیشانی دهێنە ڤەکۆلین، کو ب مێتۆدێ “پارادۆکسا ناڤنیشانی ــ Anfahrt Titrologiqie” دهێتە بناڤکرن. ناڤنیشان ب سەرێ خوە دکاریت تێکستی ل ئاستێ بنواشێن بچووک و مەزن هەلوەشینیت، داکو سەر ژ نوو تێکستی ل سەر ئاستێ “رێزمان، درۆڤ و پراگماتیکی” بنژنیت. ل دەسپێکێ ناڤنیشان وەک رێپێشاندەر و رۆناهیێ بەرددەتە سەر زەڤیا تێکستی، دا ژ بۆ لێکدانێ ژێککەن و بەردەست بکەت. ب ڤی ئاوایی ناڤنیشان ئەو چرایێ رۆناهیێ بەرددەتە سەر کونج و تاریێن تێکستی، کو بەروپشتێ ڤەشارتنێ‌یە. ئەڤ یەکە ژی رێک خوەشیا مرۆڤی بۆ ناڤ زەڤیا تێکستی دکەت، ب راستی ناڤنیشان خوە دیکەکا بچووکا تەڤ تەڤنێ تێکستیە.

ناڤنیشان دبیتە سیهوان هەموو ئەلەمێنتێن تێکستی تێدا هەمبێز دکەت، لێ بەلێ تا ڤێ داویێ ژی هزر دکر، ناڤنیشان تشتەکێ دەهمەنیە، هند بهایێ خوە ل نک رەخنەگر و وەرگران نەبوو. تا کو مێتۆدێ سێمیۆلۆژی دەرگەهێن جودا و هوورکاریێن تێکستێ دورپێچ “ناڤنیشان، پێشگۆتن، دەهمەن و…” دکەن، ڤەکرین و تێکست ب تەڤ تایێن خوە ڤە ئێخستیە بەر ترازیا رەخنێ. هندەک رەخنەگر ناڤنیشانی وەک تێکستەک بچووک دبینن و پەیوەندیا د ناڤبەرا تێکستێ بچووک و مەزن دا ب سێ فۆرمان دبینن:

1. تێکهەلیا سێمیۆلۆژی، کو ناڤنیشان دبیتە تێکهەلیا دگەل کاری.

2. تێکهەلیا بنواشی، کو پەیوەندیەکا تێکهەلکێش د ناڤبەرا کاری و ناڤنیشانی دا ل سەر بنگەهەکێ بنواشی دهێتەکرن.

3. تێکهەلیەکا بەروڤاژی، کو کار ــ ئاڤاکرن و درۆڤ ــ د ناڤنیشانی دا ب ئاوایەکێ گەلەمپەری کورت دبیت([6]).

ناڤنیشان شەرگەهەکە تێکست ل سەر دهێتە ئاڤاکرن، تێکهەلی د ناڤبەرێ دا یا ئەکتیڤ و دیالێکتیکیە، چونکو تێکست ب خوە تەڤاڤکرنا ناڤنیشانیە. ناڤنیشان دبیتە گۆتار و کورتکرنا واتەیا تێکستی، ل ڤی دەمی مرۆڤ ب سایا ناڤنیشانی دەرێژی ناڤ تێکستی دبیت و ب رێکا تێکستی دەرێژی ناڤنیشانی دبیت.

ناڤنیشان بێ تێکست دکاریت بهێتە خواندن، لێ تێکست بێ ناڤنیشان نکاریت بهێتە خواندن، چونکو ناڤنیشان رۆلێ ناسناما تێکستی دبینیت، ئانکو هەر تێکستەک ب رێکا ناڤنیشانی خوە رادگەهینیت. لێ بەلی هۆک دبێژیت، ناڤنیشان دکاریت ب سەرێ خوە ببیتە تێکست، لێ دبیت تێکستەکێ سادە ژ هێلا گرامەرێ‌ڤە و هندەک جاران ژی تێکستەکێ تەڤاڤە. ناڤنیشان ژی مینا تێکست دکەڤیتە بەرۆکا مێتاناڤنیشان یان دەبۆیا ناڤنیشانان. ناڤنیشان ب رۆلێ گازیکرنێ وەک هەلدێران رادبیت. ناڤنیشانێن “گرتی، ڤەکری و ئالۆز” ژی هەنە، ژ بەر هندێ رۆلێ ناڤنیشانی بۆ وەرگری گەلەکێ گرینگە.

پشتی ڤان پێکۆلان ناڤنیشان بوو دەسەلات و روویێ تێکستی یێ هەلدێرانێ، ئەڤە ژی دبیتە پالدەرێ خواندنا تێکستی. ب ڤی ئاوایی ڤەکۆلینێن نوو یێن ئەدەبی و هونەری پێکۆلا تێگەهشتنا تێکستان چ “جڤاکی، دیرۆکی و شارستانی” و چ ژی یێن ئەدەبی بن، ژ هوندر دکەن. ئەڤ جورێن ڤەکۆلینان بزاڤا خویاکرنا ئالیێن پەنیێن تێکستی دکەن، د ڤێ هەوێ ژی دا ناڤنیشان بوونە ئارمانجا ڤان شرۆڤەکرنان، مرۆڤ دکاریت بێژیت ناڤنیشان بوویە بەرێ دەراڤێ وەرگران. ب هەر ئاوایەکی بیت، وەک ئەنجام ناڤنیشان “نازناڤ، پەسن و رەواییا” تێکستیە. ڤان پێکۆلان رێک خوەشکرنا جیهانەکا نوو یا خوەدان شەنگستێن تیۆری و مێتۆدی سەردەستکر. ل داویێ دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، گرینگی پێدانا ناڤنیشانی ل رۆژئاڤا پتر ل سەر رۆمانێ بوویە و ل نک ئەرەبان ژی پتر ل سەر هەلبەستێ. هەرچەندە ئالێن دی یێن رەوشەنبیری ژی بوویە مژارا ناڤنیشانی، لێ پتر وارێ رۆمان و هەلبەستێ ڤەگرتیە.

ئەرکێن ناڤنیشانی

ئەرکێن ناڤنیشانی رۆلەکێ گرینگ بۆ پێکهاتێن تێکستێ وەک درۆڤەکێ تێکهەلکێش دبینن، ل ڤێرێ سێ ئەرکێن سەرەکی هەنە:

1. هەلدێران.

2. درۆڤ.

3. راڤەکرن([7]).

ئەرکێن ناڤنیشانی ب گشتی، ئەرکێن زمانێ گەهاندنێ‌نە، مەبەستا زمانی ژی واتەیە، ئانکو ب رەخ واتەیا نۆرمال ڤە واتەیا گەهاندنێ ژی وەک مەبەستێن ئەستاتیکی و وارێ بازرگانی هەنە!

دیارە ناڤنیشانی چەند ئەرک هەنە:

1. هەلدێران، ئەڤە گرێدایی کۆنتێکستا گەهاندنێ‌نە.

2. کارتێکرن، ئەڤە گرێدایی قانوونا گەهاندنێ‌نە.

3. پۆئێتیک، ئەڤە گرێدایی نامێ ب خوە نە([8]).

مرۆڤ دشێت ئەرکێن ناڤنیشانی ب ئاوایێ “هەلدێران، ناساندن و ناڤداری”ێ بەرچاڤ بکەت، هندەک جاران ناڤنیشان ژ کووراتیا بیردانکێن دانەری دزێت، ژ بەر هندێ ناڤنیشان یەکەم تشتە راستی وەرگری دهێت و داوی تشتە ژی د سەرێ وەرگری دا مەخەل دبیت. ناڤنیشان دەنگڤەدان و گیانێ تێکستی هه‌مبێز دکه‌ت، لەورا کۆهن ــ Cohen دبێژیت ئەرکێن سەرەکیێن ناڤنیشانی پالپشتی و گەهاندنە. هندەک جاران ناڤنیشان ب ئاوایەکێ مژاوی، مینا ناڤنیشانێن کافکا و رۆلان بارت ب یەک تیپ (“K” و “S/Z”) دهێنە بکارئینان. ناڤنیشان وەک سیستەم و کۆد دهێتە دامەزراندن، ئەرکێ ناڤنیشانی ئاراستەکرنە، ناڤنیشانێ سەرەکی/ دەرەکی بەرڤ ناڤنیشانێن نێرینێ ب ئاوایێ ئەرکێن سێمیۆلۆژی: “دەسنیشان و بناڤکرنێ”، “سالۆخدان و راڤەکرنێ”، “ئاراندنێ” و “ناڤدارکرنێ”‌ڤە دچیت. ل ڤی دەمی تێکهەلی و دیالۆگ دگەل تێکستی هندەک گران دبیت، ژ بەر هندێ دخوازیتە وەرگرەکێ ئەکتیڤ. دڤێت گرینگیا ئەرکی تەڤ کۆنتێکستا ناڤنیشانی دەسنیشان بکەت. ناڤنیشان مژارا سەرەکیە، لێ تێکست بەشەکێ ناڤنیشانیە، کو کارێ کۆنتێکست و گڤراندنا بەشێن تێکستی ل سەر ئاستێ نژنین و گۆتارێ دکەت. هوسا ناڤنیشان دبیتە سەر و ناڤەرۆک دبیتە لەش، هۆک ناڤنیشانی ل سەر چەند بنگەهان پارڤە دکەت:

1. درۆڤێن رەوشەنبیری.

2. درۆڤێن ئیشاری.

3. درۆڤێن ناڤداریێ/ هەلدێرانێ([9]).

ب ڤی ئاوایی ناڤنیشان ل گۆر هۆک سێ ئەرکان “نووچە، پێشاندان و قایلکرنێ” ب خوە ڤە دگریت، ئەڤە ژی مینا ناڤنیشان ب ئاوایەکێ پەنی خوە بانگهەلدێر دکەت. هەروسا گەلەک واتە و ئاراندنان ئاراستەی وەرگری دکەت. ئەرکێن ناڤنیشانی “هەلدێران، درۆڤی، راڤەکرن، ئاراندن، پۆئێتیک، هەڤتێکست، کارتێکرن، نێرین و دەسنیشانکرنە”، کۆنتێکستا خواندنا ژێهەل و بەروار، تێکستی راست و چەپ دئێخیتە بەر مێکرۆسکۆپا راڤەکرنێ.

ئەرکێن ناڤنیشانێن سەرەکی ل سەر ئاستێ نژیارگەری و درۆڤی، ب ڤی ئاوایی بەرچاڤ دبن: “ئیدیۆلۆژی، بناڤکرنێ، دەسنیشانکرنێ، ئیکۆنی/ نێرینێ، بنواش، باندۆری، ئیشاری، گۆگراندنێ، راڤەکرنێ، ناڤداری، سێمیۆلۆژی و زمانناسیێ و خواندنا کۆنتێکستی”. ل داویێ هۆک ئەرکێ ناڤنیشانی ب “پێشاندان” ب ناڤ دکەت.

ناڤنیشان و سێمیۆلۆژی

گرینگی و تێکهەلیا ناڤنیشانی ب تێکستێ هەڤتەریب‌ ‌ڤە چی‌یە؟ چەند جور و ئەرکێن ناڤنیشانان هەنە و چ ئالاڤێن سێمیۆلۆژی هەڤرووشی ناڤنیشانان دبن؟ ئەڤ پرسە دێ بنە شەنگستێ ڤێ پشکێ. زانایێن ناڤنیشانی گرینگیێ دەدەنە “زانستێ ناڤنیشانی ــ TITROLOGIE DIE” چونکو ناڤنیشان ژ بن ساکۆیێ ڤەکۆلینین سێمیۆلۆژی دەرکەتیە. درۆڤ یان سێمیۆلۆژی تەڤلی پرانیا چەمێن زانستی بووینە، گەردوون ب ناڤنیشانەکێ بێدەنگی و خواندنا پەیڤێ ژی پەرتووکەکا راگەهاهدنێ‌یە. سێمیۆلۆژی ئەو زانستە یێ تێکستی ب سایا پەیڤێ/ درۆڤی دگوهەریتە جیهانا هەڤیڤەندان، ژ بەر هندێ رەخنەگرێن ئەڤرۆ بۆ شرۆڤەکرنا تێکستان ڤان جورە زانستان دکەنە مێتۆدێ شرۆڤەکرنێن خوە. ئەڤ گشت پێکۆلە ژی ژ بۆ لۆژیک و ئەقلیەتبوونا واتەیێ‌نە، چونکو ئەگەر ئەرکێ فیلۆسۆفی پێکڤەگرێدانا تێگەهان بیت، پا ئەرکێ سێمیۆلۆژان پێکڤەگرێدانا درۆڤانە، ئەڤ بزاڤە ژی واتەیێ ئازاد دکەن. د ڤێ هێلی دا چ مێتۆدان وەک سێمیۆلۆژی ب باشی سەرەدەریێ دگەل ناڤنیشانان مینا “درۆڤ، ئیشارەت، چەڤەنگ، ئیکۆن نەخشە و فۆتۆگراف” نەکریە. سێمیۆلۆژیایێ گەلەک گرینگی دایە راڤەکرنا تێکستی، چونکو ناڤنیشان دەرازینکا سەرەکیا چەکدارکرنا راڤەکاریە بکاریت شووری ناڤ زەڤیا تێکستی ببیت. سێمیۆلۆژیا باشترین رێکا شرۆڤەکرنا تێکستانە و رێکەکا بەرینا وەرگر بکاریت سەرەدەریێ ب ئاوایێ “درۆڤی و پراگماتیکی” دگەل تێکستی بکەتە. ناڤنیشان کلیلەکا تەکنیکیا لێدانێن دلێ تێکستی ب سایا سێمیۆلۆژی ب هەردوو ئالین “درۆڤی و چەڤەنگی”ڤە دەسنیشان دکەت. ژ بەر ڤێ گرینگیێ گەلەک شووپ و زانستان “سیمیۆلۆژی، زانستێ درۆڤی، زمانناسی و سۆسیۆلۆژی” ناڤنیشان کریە بەرۆکا شرۆڤەکرنێن خوە. ب تایبەتی گرینگی پێدان ب هێلا ناڤنیشانی ڤەدگەریتە تەڤگەرا “سێمیۆلۆژی ــ Semiologie و زانستێ ڤەگێرانێ ــ Narratologie “. مرۆڤ دکاریت بێژیت “گینێت و هۆک” دامەزرێنەرێن “زانستێ ناڤنیشانی ــ Die Titrologie”نە، کو هەردوو ناڤبریان نێرینێن نژیارگەری و دیرۆکزانیێ تەڤلیکرینە.

نێرینێن نوو گرینگیێ ددەنە خواندنێن سێمیۆلۆژیا درۆڤێن پۆئێتیکی، چونکو ئەڤ جورە خواندنە درۆڤێن تێکستی ب دەرگەهێن بەرین ڤەدکەن. راستە ناڤنیشان کۆنتێکستان هەلناگریت، بەلێ کەشەکێ بەرینتر ژ تێکستی هەمبێز دکەت. “کەشێ تێکستی” ئەو بیاڤێ پێکهاتێ یەکەمێ تشتێ چاڤێ وەرگری پێ دکەڤیتە، دیسان ئالێ ئەستاتیکی، کو جاران هندەک ناڤنیشان ب زێری دهاتە نڤیسین یان ب فۆنت و رەنگێن جودا دهاتە خەملاندن.

ناڤنیشان ب تێگەهشتنا سێمیۆلۆژی سەنتەرە، گیان و واتەیێ ددەتە تێکستی، بەلێ ل گۆر تیۆرا شارلس پیرس ناڤنیشان دبیتە “چەڤەنگ، ئیشارەت و ئیکۆن”. دەما مرۆڤی بڤێت ناڤنیشانی وەک سێمیۆلۆژی شرۆڤە بکەت، دڤێت چوار خالان “بنواش، درۆڤ، ئەرک و خواندنا کۆنتێکستا بەروار و ژێهەل” ل بەرچاڤ بگریت. ناڤنیشان قووناغا یەکەما ڤەکۆلەرێ سێمیۆلۆژی ل سەر دراوستیت و تێدهزریت. ناڤنیشان درۆڤەکێ سێمیۆلۆژیە ب ئەرکێ هەمبێزکرنا ئەلەمێنتێن تێکستی رادبیت. ئیرۆ جیهانا درۆڤانە و سەردەمێ ئالۆزی و گەهاندنا ب سایا نێرینێ‌یە، ژ بەر هندێ پێدڤیە ڤەکۆلەر خوە ب پرۆژێ سێمیۆلۆژی چەکدار بکەت، داکو بکاریت تەڤلی جیهانا تێکستی ببیت. د ڤێ هێلێ دا رۆلان بارت دبێژیت، ناڤنیشان ب خوە سیستەمەکێ درۆڤیێ سێمیۆلۆژیە، بهایێن مۆرالی، جڤاکی و ئیدیۆلۆژی هەمبێز دکەت، چونکو ناڤنیشان ب خوە نامەکا ب سەرێ خوە یە بۆ وەرگری دهێتە ئاراستەکرن. د ڤێ نامێ دا گەلەک کۆدێن پەنی و نەپەنی ئاراستەی وەرگری دبن.

ناڤنیشان راڤەکرن و هەلگرێ واتەیا تێکستیە، ئەو ب خوە نامەیەکە د هناڤێن خوە دا “فۆنکسیۆنا بارهەلگری” رادکەت. نە تەنێ ئەڤ نامەیە دبیتە نوونەرێ سێمیۆلۆژیا د ناڤبەرا “تێکست و ناڤنیشانی” دا، بەلکو د ناڤبەرا “دانەر و وەرگر”ی ژی دا. ژ ئالێ خوە ناڤنیشان ئەنجامێ ئەکتیڤیا درۆڤێن د ناڤبەرا “دانەر و بەرهەم”ی دایە، لێ وەرگر ژ ئالێ ناڤنیشانی‌ڤە دکەڤیتە هوندری تێکستی، ژ بەر هندێ گەلەک جاران درۆڤێن تێکستی ئەنجامێ راڤەکرنا ناڤنیشانی‌نە.

ناڤنیشان هەلدێرانا تێکستێ دووێ “تێکستێ ئۆرگینال” دکەت و ب ئەرکێ ناڤنیشانی پارەکا تێکستێ هەڤتەریپ رادبیت، لەورا گریڤێل دبێژیت، ناڤنیشان ئیشارەتەکا سێمیۆلۆژیا ئالۆزە، هەلگرێ گەلەک واتەیانە. هوسا ناڤنیشان ب رۆلێ بناڤکرنێ وەک نازناڤێ تێکستی رادبیت، چونکو ئەلەمێنتێن خوە یێن درۆڤی ژ زەڤیا تێکستی وەردگریت.

هندەک ناڤنیشان وەرگری دئارینن یان دئێخنە هەمبەر پرسان، مینا رۆمانا ئەحلام مستەغانمی “بیردانکێن لەشی”، کو وەرگر بەری تەڤلی تێکستی ببیت، ل ناڤنیشانی سنگەپێ دبیت. ئەڤە ژی دبیتە خواندنا یەکێ یا تێکستی. ئەڤ جورە خواندنە ب خوەشیەکا ئیرۆسی لەشێ تێکستی داگیر دکەت و هەڤرکیەکا گیانی دئێخیتە د ناڤبەرا “وەرگر و تێکست”ی دا. ل ڤی دەمی زمانێ لەشی/ گیانی زالێ سەر تێکستی دبیت! هەلبەت ئەڤ گیانە ب ریتمێ دهێتە ئاڤاکرن، چونکو ریتم رازێ ئاندازیاریا پەیڤ و تێکسانە، ئەڤ مژارە پتر ل سەر لەشی وەک ئۆکیانۆسەکا درۆڤان دهێتە بکارئینان. لەش ئافرێنەر و دەرهاڤێژا درۆڤانە، لێ ب درێژیا دیرۆکێ ئەڤ درۆڤە هاتینە تەپەسەرکرن و ل داویێ کەتینە هێلا نەهشیێ، ژ بەر هندێ نڤیسین ب خوە ژی جورەکێ ئازادکرنا خەمێن لەشیە، لەورا ئبن ئەرەبی ڤێ تێگەهشتنێ ب “شووکرنا واتەییا د ناڤبەرا پێنڤیس و تابلۆی دا”([10]) ب ناڤ دکەت. خواندنێن وەرگران پەیڤێ ژ کەهیێ دەردئێخن، چونکو ب خواندن و رەخنێ تێکست دهێنە پاراستن.

ناڤێ رۆمانا سەبری سلێڤانی “بیست سال و ئێڤارەک”، گەلۆ ئەڤ ناڤنیشانە وەک پرۆسێسا ئەندازیاری و ئاڤاکرن چ واتەی دگەهینیت! ئەڤ ناڤنیشانە ژ هژمارێ چوویە سالێ و پاش دانەکێ رۆژێ، ئانکو دەم ڤی ناڤنیشانی چوارچووڤ دکەت. دبیت ئەڤ ناڤنیشانە، بەرسڤا پرسەکێ بیت، مرۆڤ دکاریت ڤان چەند پەیڤان وەک کەڤال گەلەک واتەیان ژێببەت، چونکو ئیرۆ سەرەدەری دگەل تیپان ژی دهێتەکرن. ئەگەر مرۆڤ هژمارا بیست، سال و ئێڤار ل بەرچاڤ بگریت، هەریەک هەلگرێ واتەکێ‌یە. زانستێن ئیرۆ گەلەک گرینگیێ ددەنە سەر پەنی و واتەیێن “تیپان، درۆڤان، دەنگان، رەنگان و…”. ب تایبەتی ژی تێکستێن ئۆلی، کو پتر واتەیێن ئەفسۆنی وەردگرن، هەر ژ چەڤەنگیا تیپان بگرە تا دگەهیتە درۆڤ و واتەیان. مرۆڤ دکاریت بێژیت مێتۆدێ بناڤکرنا رۆمانێ ل سەر چوار گاڤان دراوستیت:

1. بنواش.

2. درۆڤ.

3. ئەرک/ فۆنکسیۆن.

4. خواندنا کۆنتێکستی: هوندری و دەرڤەیی([11]).

گریڤێل ــ Grivl د پەرتووکا خوە “بەرهەمئینانا کارتێکرنا رۆمانێ” دا سێ تەوەرێن گرینگ بەرچاڤ دکەت:

1. هێزا ناڤنیشانی.

2. سێمیۆلۆژیا ناڤنیشانی.

3. رێزانیا ناڤنیشانا رۆمانێ([12]).

ب بەردەوامبوونا دەمی ناڤنیشان تەڤ ناڤەرۆکێ هەمبێز دکەت، مینا هەرسێ پەرتووکێن ئۆلێن ئەسمانی، بەلێ بۆ پتر تێگەهشتنا ناڤنیشانی دڤێت، ڤەکۆلینا بنواشێ پراگماتیکی و کۆنتێکستی بهێتەکرن. دیارە کارێ رەهوانبێژیێ وەک تێگەهەکێ گەهاندنێ “گرێدانا تێکستی ب وەرگری‌ڤە”، پاش بەرهەمئینانا واتەیێ ب رێکا تێگەهشتنێ‌یە، کو واتە ئەنجامێ دەرهاڤێژا د ناڤبەرا بەرهەم و پرۆسێسا تێگەهشتنێ دایە. ب راستی ئەدەب بەرهەمێ رەهوانبێژێێ‌یە، بەلێ پا ئەدەب بەرهەمەکێ تاکەکەسیە و رەهوانبێژی بەرهەمێ تەڤایی‌یە. ئەڤە هندێ دگەهینیت، ب رێکا بنواشی ناڤنیشان وەک خواندنەکا “دەنگی، ریتمی، ئیکۆنی، رەهوانی و رێزمانی” دهێتەکرن. راستە چەند ناڤنیشان ئەرکێن داخویانی و ئەستاتیکی دگەهینیت، هند ژی وەرگری دئارینیت، دا پتر واتەیان ژ تێکستی ببەت. ئەڤ یەکە ژی گرێدایی ستیلێ نڤیسینێ‌یە، بەلێ پا ستیل ژی د ناڤبەرا زمان و گۆتنێ دا دەرباز دبیت، ئەڤ جودابوونا ل دەمێ خوە سوسێر زەلالکری. گەلەک جاران ناڤنیشان بۆ داخویانا جورێ تێکستی ب رێکا “چیرۆک، هەلبەست، پەخشان و رۆمان” دهێتە دەسنیشانکرن. ئەڤ داخویانە چ ل تێکستی وەک واتە زێدە ناکەت، بەلکو جورێ تێکستی ژێکجودا دکەت، لێ ناڤنیشان جورێن ئەدەبی و هونەری ژێکجودا دکەن، کو دبێژنێ “ناڤنیشانی فۆرمی”.

هندەک ناڤنیشانان گەلەک فۆنکسیۆن و واتە وەک رەهندێن دیرۆکی و کەشێن پۆئێتیک و پیرۆز هەنە، ژ بەر هندێ ئەڤ جورێن ناڤنیشانان وەک پاشخان باندۆرێ ل سەر وەرگری دکەن. ناڤنیشان ژ ئالەکی درۆڤێ تێکستیە و ژ لایێ دی بەرهەمێ کۆنتێکستا سۆسیۆلۆژی، رەوشەنبیری و ئیدیۆلۆژیە، کەشێ ناڤنیشانی ل سەر رەنگ، هێل و تەکنیکا چاپکرنێ ژی دراوستیت. هندەک ناڤنیشان ژی دەربرینێ ژ ئالۆزیا دانەری دکەن، کو ناڤنیشانەک مەزن، لێ ناڤەرۆکەک هەژار، وەک ب کوردی دبێژن “ناڤەکێ گران و مالەکێ وێران”. ئەرێ ناڤنیشان دەربرینێ ژ کیژان کەسان “یەکەم، دووەم یان سێیەم” دکەت یان بێژین ناڤنیشان بۆ کیژان ڤان کەسان دهێتە ئاراستەکرن. ناڤنیشانی چ گرێدان ب من و یێ ڤە هەیە گەلۆ! یەکەم درۆڤێ تێکستی ناڤنیشانە، ئانکو یەکەم ناما وەرگری ژ ناڤنیشانی دەسپێدکەت. ناڤنیشان وەک درۆڤ بەرێ مرۆڤی ددەتە سێمیۆلۆژی مینا دانەکا رەوشەنبیری، کو پابەندیێ ل سەر بنگەهێ گەهاندنێ وەک ئەلەمێنتەکێ ئیشاری دکەت. وەک ئەنجام ناڤنیشان ب هەردوو رەهندێن “زمانناسی و نێرین”ێ رۆلێ دەسەلاتێ دگێریت و هەموو بزاڤێن وەرگری ژ وێرێ دەسپێدکەن.

ناڤنیشان و زمان

ناڤنیشان ب خوە پێکهاتەکا زمانناسیێ‌یە، زمان ب هەموو رەهندێن خوە ڤە راڤەکرنێ دئێخیتە چەمێن جودا، ژ لایەکی ناڤنیشان کۆدەکێ زمانناسیە و ژ لایێ دی کۆدەکێ سێمیۆلۆژیە. “زمان ئەو سیستەمێ خویایێ ب سایا چەڤەنگان خەلک دزانیت، بەلێ گۆتن وێنێ زمانێ بکارهاتیێ ریالیستیە”. دیارە ناڤنیشانێن سادە و تێکهەلکێش ژی هەنە. هندەک ناڤنیشان ژ بەر کێشا د ناڤبەرا وێنێ “مەژی و زمانی” و “پەیڤێ و دەنگێ پەیڤێ” دا ئالۆز بەرچاڤ دکەت، کو زمان نکاریت هندەک پەیڤان ب درستی بلێڤ بکەت. ل ڤی دەمی پەیڤ/ ناڤنیشان دخوازیتە شرۆڤەکرنێ. ناڤنیشان پەیوەندیێ د ناڤبەرا “زمان و فۆرم”ی دا درست دکەت، فۆرم ب خوە زمانەکێ ب سەرێ خوە یە. فۆرمێ نڤیسینا ناڤنیشانی ژ زمانی ناهێتە جوداکرن، چونکو جورەکێ تێکهەلیەکا تایبەتا نڤیسکی پەیدا دکەت. ئەگەر زمان سیستەمەکێ گەهاندنێ و فۆتۆگراف/ فۆرم ب تەڤ جورێن خوە ڤە بیت، پا دکاریت وەک سیستەمەکێ گەهاندنێ بهێتە بکارئینان. بارت وێنێ ناڤداریێ ب سێ تەتەران بەرچاڤ دکەت:

1. فرێکەریا زمانناسی.

2. فرێکەریا ئیکۆنا چەڤەنگدار.

3. فرێکەریا ئیکۆنا نە چەڤەنگدار([13]).

جورێن فۆنتێ بکارئینانا ناڤنیشانی ژی رۆلەکێ گرینگ دبینیت، ل ڤی دەمی پەیڤ ژ هێلا ئیشارەتێ دەربازی هێلا درۆڤی دبیت، چونکو نە تنێ فۆنت بۆ جوانیێ دهێتە بکارئینان، بەلکو فۆنت گیانێ زمانیە، جورێ فۆنتی خەیالا وێنەی بەرچاڤ دکەت. گرینگی و بهایێ فۆنتی ژ رەهندێن هونەری دهێت، هندەک فۆنت نە تەنێ بۆ چاڤی دهێتە ئاراستەکرن، بەلکو بۆ گیانی ژی دهێتە ئاراستەکرن و هندەک تیپ نێزیکی هونەرێ شێوەکاری دبن. ئەڤە ب خوە ژی فۆرمەکێ جوانی و هەڤیڤەندیێ ددەتە نڤیسینێ. ب ڤی ئاوایی فۆنت و فۆتۆگراف بۆهوژینە ناڤهەڤ و رەهندێ سیێ/ زمان ئافراند، هەر قافیا هەلبەستێ ڤێ مەبەستێ دگەهینیت. فۆنتێ ناڤنیشانی درۆڤە، ناڤنیشان/ فۆنت ئیکۆنەکا دکاریت وەک کۆنتێکستەکا درۆڤەکێ گشتی بهێتە راڤەکرن. جورێن فۆنتێن ئەرەبی “فۆنتێ ئیسلامی و کۆفی” فۆنتێ کۆفی ب خوە جورەکێ وێنەکێشانێ‌یە. ئەگەر ناڤنیشان د ناڤبەرا تێکست و وەگری دا دەستەیا ئاراندنێ بیت، پا ئەڤ ئاراندنە ژێدەرەکێ خوە ژ فۆرمێ فۆنتی وەردگریت، کو ئەڤە ژی دکەڤیتە هێلا خەملاندنێ، فۆرمێ خواندنێ ژ دیتنێ بۆ خواندنێ دهێنە گوهەرین.

دیاردێن ئەدەبی تێکهەلیەکا دیالێکتیکیا د ناڤبەرا “تێکست و وەرگر”ی دایە، دەما مرۆڤ تێکستی دخوونیت، هەروەکو مرۆڤ تێکستی دنڤیسیت. ئەڤ هەردوو جورە ب “ژانێن نڤیسین و خواندن”ێ دهێنە بناڤکرن. هەروەکو هۆک دبێژیت، ناڤنیشان کۆمەکا درۆڤێن “پەیڤ، هەڤۆک و تێکست”ێن([14]) زمانناسینە، چونکو “تێگەهـ و بنواشێ تێکستی” ئالاڤەکێ زمانیە درۆڤان ئاراستە دکەن و دلڤینن. پەیڤ ب خوە درۆڤن و ئەرکێ وەرگری ئەوە واتەیان ژ پەیڤ، هەڤۆک و تێکستان ببەت، کو ئەو دانەرێ راستەقینەیێ واتەیێ‌یە، بەلێ واتەدانان ژی یاریەکا لۆژیکیە! راستە زمان سیستەمە، بەلێ سیستەمەکێ نە خوە جهە، چونکو فرەواتەبوونا پەیڤەکێ ل گۆر کۆنتێکستا تێکستی دهێتە گوهەرین. تێکست ب خوە ژی ئاڤاکرنەکا ل سەر درۆڤێن زمانی دهێتە ئافراندن، زمان ب خوە گیانێ ئەدەبیە وەک چەوا رەنگ گیانێ شێوەکاریە. راستە گەلەک جاران واتەیا پەیڤێ ب پەیڤێن دی زەلال و خورت دبیت. ئەڤ سەرهەڤبوونا واتەیا تێکستی دبیتە سەدەمێ “جیهانیبوونا تێکستی”، کو تێکست شەنگستەکێ مەزنێ تەڤاڤە و جیهانەکا ڤەکریا فرەواتەیانە. ئەڤە ب رێکا جیهانا “پەیڤان و زمانی” ئیمپراتۆریا واتەیان بەرچاڤ دکەت. د هێلا نژیارگەریێ دا ناڤنیشان وەک زمان یێ سەرب خوە یە، مەبەست ژ سەرب خوە یە نە دابرینا ژ تێکستیە، بەلکو ناڤنیشان ب سەرێ خوە دکاریت بهێتە راڤەکرن و واتەیێ بدەت.

“ئەگەر ل سەردەمێ رێنیسانسێ پەرستنا خوەداڤەندێ چەرخێ ناڤین بۆ مرۆڤی گوهەری بیت، پا شۆرشا چەرخێ مە ژ وێ کێمتر نینە، شۆرشەکە زالی سەر هەموو پەرستنان بوویە، چونکو مرۆڤ وەک زمان، مرۆڤ ئانکو زمان دەربریە”([15]).

گەلێن کەڤنار گرینگیەک مەزن دایە دەنگی، دەنگی کاریە پتر باندۆرێ ل سەر خەلکی ژ پەیڤێ بکەت، کۆڤان و دەردێن خوە گشت ب ریکا دەنگان “ستران، چیرۆک، سەرپێهاتی و مەتەلۆک” دەربرینە، ژ بەر هندێ درایدای گەلەک گرینگی دا پرۆسێسا دەنگی ل سەر کیستێ نڤیسینێ. هەلبەت نە تەنێ تێکست ل سینۆرێن زمانناسیێ دراوستیت، بەلکو دەربازی وارێ بینینسازیێ ژی بوویە. رەخنەگرێن نوو “پۆئێتیکا مژارێ ــ Das Poetische des Themas”، بۆ دەسنیشانکرنا بیاڤێ د ناڤبەرا “بلێڤکرن و واتەیێ” دا وەک چەکێ شرۆڤەکرنا تێکستی بکاردئینن. ئەڤ دوتاییا واتەیێ گرێدایی وێنێ “دەنگی و واتەیێ”یە، تا دارێتنا تیپان ژی ل سەر بنگەهێ دەنگان هاتینە دانان. ناڤنیشان ژی ب روویێ خوە یێ زمانی ژ دەنگی بۆ درۆڤی دچیت، گەلەک جاران بێدەنگیێن کوور دبنە پەیڤێن دەنگدار. ئەرکێ سەرەکیێ تێکستی درستکرنا دیالۆگانە، ئەڤ دیالۆگە رۆناهیێ بەرددەنە سەر واتەیان، بەلێ پا تێگەهشتنێن جودا د ناڤبەرا زمانێ “پۆئێتیک و نژیاری” دا هەنە.

درۆڤێن نێرینێ سێ جورێن وەکهەڤیێ پەیدا دکەت:

1. درۆڤێ نێرینێ یێ نە ئیکۆنی یان فۆرمی.

2. درۆڤێ نێرینێ یێ ئیکۆنی.

3. درۆڤێ نێرینێ یێ تێکهەل([16]).

هەردەما مرۆڤی هەست ب رەنگان کری، مرۆڤی نەشیایە خوە ژ رەنگان جودا بکەت. هەر نموونا رەنگێ رۆژێ جودایی رەنگێ شەڤێ‌یە. رەنگێن دەمێن سالێ، رەنگێن شین و شادیان و رەنگێن رەش و سپی گەلەک بەربەلاڤن یان بێژین رەنگێن گەرم و سار، گشت رۆلەکێ گرینگێ سایکۆلۆژی دبینن. رەنگ جیهانەکا تێکهەلا سروشت و پیشەسازی، گرێدایی ژیانا مرۆڤیە، دەنگ و رەنگی رۆلەکێ گرینگ دبینن. زانایێن رەنگان ئاستێ کارتێکرنا رەنگان ب “گوهداریا رەنگان” ب ناڤ دکەن. چاڤ ژی مینا مۆلنێر ــ Molner دبێژیت، دوو لڤین و ئاراستە هەنە، یەک بۆ زانینێ و یێ دی بۆ خوەشیێ، کو پێدرۆنۆ ــ Pedrono ب “نێرینا ئەقلیا رەنگان/ 1984ێ” ب ناڤ دکەت. ئەڤ نێرینە ژی ب رێکا هەستێن گوهداریێ دهێتەکرن.

مرۆڤ دکاریت ناڤنیشانانی ل بەر رۆناهیا گراماتیک و فه‌رهنگی‌ وه‌ک مۆرفۆلۆژی و فۆنۆلۆژی راڤه‌ بکه‌ت. ناڤنیشان ژ درۆڤێ زمانناسیێ دەربازی یاریەکا هونەری و دیالۆگا د ناڤبەرا دوو تێکستێن هەمان دەم دا بوویە، ب ڤی ئاوایی ناڤنیشان دبیتە ناسناڤ و پێناسا تێکستی.

راڤەکرنا ناڤنیشانی وەک مێتۆد جودایە ژ کاری/ تێکستی، ناڤنیشان نامەکا ب سەرێ خوە یە، خوەیی درۆڤ و واتەیێن خوە یە، چونکو وەکو بەری نوکە دەرباز بووی. زمان مینا سیستەم جودایە ژ زمان وەک پرۆسێسەکا سۆسیۆلۆژی. ئەگەر هەر کارەک/ ناڤنیشانەک زمانناسیا تێکستێ خوە وەک بنواشێ واتەیێ/ بەرهەمئینانا درۆڤان بیت، پا گۆتار ــ Discourse تێگەهەکە ژ تێکستی بەرینترە، بەلێ ل سەر ئاستێ هەڤگرتنا دانەر و وەرگری وەک کریارەکا جڤاکی و ستیلەکێ زمانی دراوستیت. جوداهیا د ناڤبەرا “زمان” و “گۆتارێ” دا، زمان بابەتەکێ دەسنیشانێ زمانناسیێ ب تەڤ ئاستێن خوە ڤەیە، لێ گۆتار کریارەکا زمانی ــ سۆسیۆلۆژیە. ب ڤێ تێگەهشتنێ سێ مێتۆدێن راڤەکرنا ناڤنیشانی “زمان، تێکست و گۆتار” هەنە.

ناڤنیشان و هەڤتێکست

چەوا دیرۆکا مرۆڤاتیێ پێرابوونەکا سەرهەڤە، وسا پرۆسێسا تێکستان ژی مفا ژ هەڤدوو وەرگرتینە، کو تێکست دبیتە دەنگڤەدانا تێکستەکێ دی، وەک کارەکێ دیالۆگی تێکهەلیا مرۆڤ ب یێ دی، چ وەک مرۆڤ یان تێکست هەنە. ئەڤە ژی ل سەر پرنسیپێن دیالۆگێ دهێنە ئاڤاکرن، ئەڤە گشت خەباتا بەرهەمئینانا واتەیێ دکەت، ب هەمان تێگەهشتنێ دیالۆگا تێکست و وەرگری ژی دهێتەکرن. دیارە گرینگیا دیالۆگێ مرۆڤی ژ گۆشەگیریێ دەردئێخیت، داکو یێ دی بنیاسیت و قەبوول بکەت، بەلکو دا مرۆڤ ژی خوە ب رێکا یێ ناس بکەت. تێکست ژی ئەو بوونەوەرە یێ دیالۆگێ د ناڤبەرا دانەر و وەرگری دا درست دکەت، هەر تێکستەکێ مەزن دبیتە پەرتووکا مرۆڤاتیێ!

ئەڤ پرۆسێسا هەڤتێکستیێ ژ کەڤن دا ب ناڤێن جودا دهاتە بکارئینان، مینا “ئەدەبێ هەڤبەرکرنێ، دزیا ئەدەبی، کارتێکرن و باندۆر” مرۆڤ دکاریت بێژیت، هەڤتێکستی تێکهەلبوونا تێکست و ناڤەرۆکان ب ئاوایێن جودایە. هەر وسا پالپشتیا تێکستان ل سەرهەڤ، هەڤالبەندیا تێکستان، هەر وسا هەڤتێکستی ل سەر ئاستی “ناڤەرۆک، فۆرم و ناڤنیشانی” دراوستیت! رەوشێن وەکهەڤ ژی، تێکست و ناڤنیشانێن وەکهەڤ درست دکەن. ناڤنیشان وەک “تێکستێ بچووک ــ Micro Texte” سالۆخا “تێکستێ مەزن ــTexte Macro” دکەت یان وەک “تێکستێ هەڤتەریپ ــ Paratexte” ئیشارەتان ژێدبەت. ئێدی هەر تێکستەک ژ دوو تێکستێن هەڤپشک پێکدهێت. ناڤنیشان د کارێن ئەدەبی دا وەک درۆڤەکێ زمانناسیێ دەربرینێ ژ تێکستی دکەت، کو ب دەربرینا گینێت تێکستەکێ دی یێ هەڤتەریپ پێکدئینیت، بەلێ پا دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، تێکست گرێدایی کەشێ گشتیێ هەر گەلەکیە.

ل سەر هزرا هەڤتێکستی گەلەک بۆچوون و بناڤکرنێن جودا هەنە، باختین ب دیالۆگا د ناڤبەرا تێکستان دا بناڤکر، لێ تۆدۆرۆڤ، کریستیفا و گینێت ب هەڤتێکست بناڤکر. جارا یەکەم وارێ هەڤتێکستیێ ل سەر دەستێ باختین “فەلسەفا زمانی” سەرهلدا، لێ پشتی هنگی تۆدۆرۆڤ و کریستیڤا ئەڤ بابەتە دەولەمەند کر. ب تایبەتی کریستیڤا ب تێگەهێ “دیالۆگا تێکستان” دا نیاسین، پاش گینێت هەڤتێکستی ب پێنج جوران پارڤە دکەت:

1. تەڤلیبوونا تێکستان.

2. تێکستێ هەڤتەریپ.

3. سالۆخدانا تێکستی.

4. تێکستێ بەرین.

5. سەرهەڤیا تێکستان([17]).

مەبەست ژ تێکستێ هەڤتەریپ ــ Paratexte ڤەکۆلینا ئەلەمێنتێن تێکستێ “دەردور، هنداڤ و تێکستێ ب کەشی پێچای”یە. ئەڤە ژ ناڤنیشانێن “دەرڤەیی/ سەرەکی و ناڤنیشانێن رەخکی” و “هەموو تشتێن دەرڤەیی گرێدایێن بەرگ، فۆنت و دیزاینێ” خویا دبن. ئەڤ تێگەهشتنا هوسا دکەڤیتە خانا مژارا پۆئێتیک ــ Poetik. گینێت ڤی تێگەهی ڤەدگەرینتە سالا 1977ێ، کو بنگەهێ خوە ژ “نژنینا تێکستی ــ Architexte” وەردگریت. پاش ل سالا 1987ێ ئەڤ بابەتە/ پۆئێتیک کەتە بەرۆکا تەڤایا جورێن ئەدەبی، مینا “ترانس تێکست ــ Transtexte”، کو تێکست چ ب ئاوایەکی ڤەکری یان ڤەشارتی تەڤلی تێکستێن دی دبیت. ل گۆر گیرار گینێت، ئەرکێ پۆئێتیکا تەڤ تێکهەلیێن ترانس تێکست ب ئاوایێ خویا و ڤەشارتی دگەل تێکستێن دی‌یە. ترانس ژی تێکست دەربازی ئاڤاکرنێ و هندەک تێکهەلیێن دی یێن تێکستی دبیت.

تێکستێ هەڤتەریپ دوو واران ڤەدگریت، یەکەم تێکستی بلندێ ل سەر تێکستێ ئۆرگینال دهێتە ئاڤاکرن و دووهەم. هەردوو بەرگ و هوورکاریێن دی “مینا پۆرترێت و کەڤالێن سەر بەرگی” و ناڤ تێکستی هەمبێز دکەت، چونکو فۆتۆگراف مژار و زمانێ هەری سەردەستێ ئیرۆیە، ژ بەر هندێ جورێ “ناڤنیشانی، کەڤال، رەنگ و خەملاندن”، رۆلەکێ گرینگ دبینن. جاک فۆنتانی ــ Jaques Fontanille دبینیت، ناڤنیشان دگەل درۆڤێن دی ژ پشکێن گرینگێن ل سەر بەرگێ پەرتووکێ‌یە، نەبەس ب تنێ دبیتە تێکستەکێ هەڤتەریب، بەلکو دبیتە تێکستەک بلند ــ Transtexte ژی، کو دەسنیشانا خواندنا ژ نێرینا یەکێ دەسپێدکەتە. ب ڤی ئاوایی تەڤ پێکهاتێن تێکستی بوونە ئارمانجا رەخنەگرێن هەڤچەرخ.

گیرار گینێت پێنج جورێن ترانس تێکستان بەرچاڤ دکەت:

1. هەڤتێکست ــ Intertexttualät.

2. تێکستێ هەڤتەریپ ــ Paratexte.

3. مێتاتێکست ــ Metatexte.

4. تێکستێ پاش ــ Hypertexte.

5. نژنینا تێکستی ــ Architexte([18]).

ئەڤ هەر پێنج جورە نە وەک پارێن تێکستی، بەلکو وەک دیاردێن تێکستی دهێنە ل بەرچاڤگرتن. ناڤنیشان وەکو هەموو جورێن دی یێن ئەدەبی خوەدان پێکهاتێن پۆئێتیک و تایبەمەندیێن نژنینێ، مینا پێشگۆتنانە. گیرار گینێت دبیژیت، پێشگۆتن مینا ناڤنیشان و مێتاتێکست جورن. مرۆڤ دکاریت بێژیت ناڤنیشان خوەیی پرنسیپێن پێکهاتی و تایبەتمەندیا تۆخمبوونێ‌یە. مەبەست ژ تێکستێ هەڤتەریپ ل گۆر گیرار گینێت، ب خوە ناڤنیشانێن “سەرەکی، لایەکی، پێشگۆتن، دەهمەن، پاشبەند، بەرگ، ناڤەرۆک و ئیکۆنە”. ئەڤ یەکە تەڤ تێکستی ژ هێلا دەرڤە ژ هوندر ڤە دورپێچ دکەن. ب ڤی ئاوایی تێکستێ هەڤتەریپ کۆمەکا پرسێن بێ بەرسڤە!

ناڤنیشان گرێدایی دەردور و تێکستێ هەڤتەریپە، کو دبیتە بەشەکێ تێکستی، چونکو ناڤنیشان وەک تێکست نەشێت ب تنێ واتەیێ ل ئاستێ پێدڤی بگەهینیت، ژ بەر هندێ دبیتە تێکستێ هەڤتەریپ و ب رێکا تێکستەکێ دی تەڤاڤ دبیت. ناڤنیشان ب خوە دەسنیشانا فۆرمێ خواندنێ و ناڤەرۆکا بەرهەمی دکەت. ناڤنیشان کورتکرنا تێکستی و رۆلێ ڤاڤێرتنێ دبینیت، مرۆڤ ب رێکا ناڤنیشانی جورێ تێکستی جودا دکەت/ دنیاسیت.

مرۆڤ “وێنە و هەست”ی وەک یەکەم رێکێن زانینێ‌ بۆ فێربوونێ بکاردئینیت، ناڤنیشان ژی وەک وێنە دەربازی هەستان دبیت و مینا “کۆدەکێ چەڤەنگی ــ symbolische Kodex” دهێتە بکارئینان. هەر وەها ستیل و وێنێ هونەریێ ناڤنیشانی ب سێ رەوشان تەڤلی پرۆسێسا هەڤتێکستیێ دبیت:

1. هەڤتێکستیا ناڤنیشانی تەنێ دگەل کارێ خوە.

2. هەڤتێکستیا ناڤنیشانی تەنێ دگەل دەرڤەی کارێ خوە.

3. هەڤتێکستیا ناڤنیشانی و دەرڤەییا کاری پێکڤە([19]).

مرۆڤ دکاریت بێژیت خواندنا تێکستی، بزاڤێن گەریانا درۆڤێن واتەیا ناڤنیشانیە و ب ئەرکێ هەڤتێکستی ژی رادبیت، چونکو گەلەک جاران یەک ناڤنیشان ل سەر گەلەک تێکستان دوبارە دبیت. هەڤتێکست ب خوە ژی ئەو ئالاڤە یێ ناڤنیشان بوونەوەریا خوەیا تێکستی وەک درۆڤەکێ تایبەت ل سەر ددامەزرینیت. ئێدی “ناڤنیشان دەربرینەکە ژ درۆڤێن سێمیۆلۆژی، یێ ب ئەرکێ هەمبێزکرنا نیشان و هەڤتێکستیێ رادبیت”([20]). ئەڤ یەکە بۆ خواندن و راڤەکرنا بەرهەمێن ئەدەبی و هونەری رۆلەکێ گرینگ دبینن، کو ب “تێکستێ هەڤتەریپ ــ Paratexte” دهێتە هژمارتن. مرۆڤ دکاریت بێژیت، تێکست گرینگترین ئەلەمێنتێ تێکستێ هەڤتەریپێ پالپشتیێ ل سەر دکەتە. ئەگەر ناڤنیشان ب شێوەکێ گشتی کریارا ئازادیا دانەری و وەرگری بیت، پا وەرگر بەری خەیالا خوە ئازا بکەت، دەست ب خواندنێ دکەت.

داوی

ئەگەر مرۆڤ ل سەر ناڤنیشانی یان دەسپێکێ باخڤیت، پا گەلۆ ئاخڤتن ل سەر داویێ چەوانە؟ ئەگەر مرۆڤ ڤەگەریتە دیرۆکێ تێگەهشتنێن جودا ل سەر داویبوونێ ب هەردوو روویێن ئەرێنی و نەرێنی‌ڤە هەنە. مرن داویە و رزگاربوون ژی جورەکێ داویێ‌یە. ئێدی بریارا ب داوی ئینان چارەنڤیسان ب هەردوو ئالێن خوە دهێتە دەسنیشانکرن، لەورا د پرۆسێسا تێکستێن نوو دا داویا تێکستی ڤەکری دهێلن، بەلێ دیسان چەوا داوی یا چارەنڤیسە، وسا دەسپێک ژی گاڤێن وێرەک دخوازیت، چونکو ناڤنیشان/ دەسپێک چارەنڤیسێ تێکستی دەسنیشان دکەت. ئەگەر پرسەک بهێتەکرن، ئەرێ هزرا نڤیسینا تێکستی ژ کیڤە دهێت! گەلۆ رێکا دەسپێکا تێکستی بۆ داویێ دهێتە ئاراستەکرن یان بێژین دەسپێک ب رێکا داویێ دهێتە نیاسین. گەلۆ کی داویا تێکستێ ئەدەبێ ددانیت؟ دەسپێک گەلەکا ترسناکە، مینا فیشەکا نێچیرڤانی‌یە، کانێ دێ ئارمانجێ هنگێڤیت یان نە. دەسپێکا هەر تشتی، دەسپێکا نەخشکێشانا ناسناما بوونەوەریە، ئەڤ دەسپێکە قەرقودێ بوونەوەری چوارچووڤ دکەت، چونکو زیندیبوونا تێکستان ژ هێزبوونا دەسپێکێ دهێت. دەسپێک دەربازبوونا ژ جیهانا ریالیستی بۆ یا خەیالیە، ئەگەر مرۆڤ ڤەگەریتە دیرۆکێ بۆ جارا یەکێ د دیرۆکا تێکستان دا، دەسپێکا تێکستی، مینا داستانا گلگامێش “ئەو/ یێ هەر تشتی دبینیت” بوویە ناڤنیشانێ داستانێ/ تێکستی ژی. دەسپێکا ژ دایکبوونێ، دەسپێکا ژانانە، ژ بەر هندێ یا ب ترسە و ئێشە!

دانەرێ تێکستی دنڤیسیت، د هەمان دەم دا دبیتە وەرگر ژی. ئها ئەڤ وەرگرێ د دانەری دا هەلدێرانا داویا تێکستی دکەت! ناڤنیشان کۆمەکا ئیشارەتان ددەتە وەرگری، ب ڤێ یەکێ وەرگر دهێتە ئاراندن. مرۆڤ دکاریت بیژیت، ناڤنیشان ب خوە ژی دبیتە ناڤێ پەرتووکێ، ئەڤ یەکە کەش، هێز، واتە و بهایەکی مەزن ددەتە تێکستی. تێکست ب خوە ژی جورەکێ ئەفسانێ‌یە، چونکو ئەفسانە ئەو پرسێن بێ بەرسڤێن د سەرێ مرۆڤی دا سەرهەڤ بووین و فۆتۆگرافێن ئەنتیکە درستکرینە. تێکست ب خوە ژی ئەو گرێ و پرسێن بێ بەرسڤێن دژوارێن دانەری ئالۆز دکەن، مینا ژ دایکبوونا بوونەوەران ژ مەژیێ دانەری دەرێژ دبن.

پرۆسێسا هەڤتێکستی نە تەنێ د هێلا ئەدەب و هونەری دا هەیە، بەلکو پرۆسێسا هەڤتێکستی ژ ژیانێ دەربازی ئەدەب و هونەر بوویە. پاراتێکست ــ Paratextualität مینا ناڤنیشانێ سەرەکی و رەخەکی. هەڤتێکست د هێلا ژیانێ دا “جوتیار” پەترمە/ بێترمە و د هێلا پیشەسازی “ئاسنگەریێ” دا پەچریم. ئەڤ پرۆسێسە دەربازی هێلا ئەدەب و هونەر بووینە، هەر پرۆسێسا چاڤلێکرنێ د هەموو وارێن ژیانێ دا جورەکێ هەڤتێکستی‌یە. دەنگ ب خوە ژی دەنگڤەدانا واتەیێن پەیڤانن. ئێدی نڤیسین واتەیێ پەیدا دکەت و واتە ژی ژیانێ سەردەست دکەت.

ئەگەر پێشگۆتن داوی نڤیسینا پەرتووکێ بیت، هەروەکو پاسکال و هێگێل دبێژن، پا ناڤنیشان ل داویا پێشگۆتنێ دهێت.

^[1]) د. هندلس ـــ مفهوم النظرة إلی العالم وقیمتە في نظریة الأدب ـــ ترجمة: عبدالسلام بنعبدالعالي، ضمن کتاب البنیویة التکوینیة والنقد الأدبي، مٶسسة الابحاث العربیة، بیروت 1984، ص113.

^[2]) موسى دیب الخوري ــ التکوین في الحضارات القدیمة/ نفسانیة البدء بین الاسطورة والعلم ــ من الموقع: www.maaber.org.

^[3]) موسى دیب الخوري. ژێدەرێ بەرێ.

*⁾ د سەرپێهاتی و کەلەپوورێ گەلان دا گەلەک ل سەر ناڤ و نەمریێ راوستیاینە، ئەڤ تێگەهشتنە مینا گۆتنێن مەزنان ژی دەربازبووینە: “گا دمریت چەرم دمینیت”، “بەفر دحەلیت چیا دمینیت” و “مێر دمریت ناڤ دمینیت”.

^[4]) عبدالقادر رحیم ـــ العنوان في النص الابداعي/ ‌أهمیتە و أنواعە ـــ، مجلة جامعة أم القرى کلیة الاداب و العلوم الانسانیة و الاجتماعیة، العدد 2 و 3، 2008، بنێرە مالپەرێ: http://uqu.edu.sa/page/ar/1023.

^[5]) د. جميل حمداوي ـــ السيميوطيقا والعنونة ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 25، ع. 3، مارس، الکویت 1997، ص106.

^[6]) صلاح فضل ـــ بلاغة الخطاب و علم النص ـــ عالم المعرفة، سلسلة کتب ثقافیة شهریة، یصدرها المجلس الوطني للثقافة و الفنون و الاداب، کویت 1992، ص236.

^[7]) حمدان محسن ـــ العنوان في النص الشعري الحدیث في المملکة العربیة السعودیة/ دراسة وصفیة تحلیلیة ـــ هذا الکتاب اطروحة من جامعة أم القری، کلیة اللغة العربیة/ قسم الدراسات العلیا، 2007، ص125.

^[8]) د. محمد التونسي ـــ إشکالیة مقاربة النص الموازي وتعدد قراءتە عتبة العنوان نموذجا ـــ محاضرات المتلقي الخامس/ السیمیاء والنص الأدبي، 15 ــ 17 نوفمبر 2008، ص27، بنێرە مالپەرێ: www.pdffactory.com.

^[9]) د. محمد التونسي. ژێدەرێ بەرێ، بپ34.

^[10]) د. محمد فکري الجزار ـــ العنوان سمیوطیقا الاتصال الأدبي ـــ الهیئة المصریة العامة للکتاب، القاهرة 1998، ص76.

^[11]) رحماني علي ـــ سيميائیة العنوان في روایات محمد جبریل/ الأسوار، حکایة الفصول الأربعة، حکایات و هوامش من حیاة المبتلي ـــ محاضرات المتلقي الخامس/ السیمیاء والنص الأدبي، 15 ــ 17 نوفمبر 2008، ص271، بنێرە مالپەرێ: www.pdffactory.com.

^[12]) د. محمد التونسي. ژێدەرێ بەرێ، بپ27.

^[13]) د. محمد التونسي. ژێدەرێ بەرێ، بپ48.

^[14]) فرج عبدالحسیب محمد ـــ عتبة العنوان في الروایة الفلسطینیة/ دراسة في النص الموازي ـــ هذا الکتاب اطروحة من جامعة النجاح الوطنیة، عمادة کلیة الدراسات العلیا، 2003، ص24.

[15]⁾ محمد الحداد ـــ حفریات تأویلیة في الخطاب الاصلاحي العربي ـــ دار الطلیعة للطباعة و النشر، ط1، بیروت ــ لبنان 2002، ص30.

^[16]) د. محمد التونسي. ژێدەرێ بەرێ، بپ47.

^[17]) حمدان محسن. ژێدەرێ بەرێ، بپ273.

^[18]) د. جميل حمداوي. ژێدەرێ بەرێ.

^[19]) د. محمد فکري الجزار. ژێدەرێ بەرێ، بپ71.

^[20]) حلیمة السعدیة ـــ العنونة و العلامة النقدیة في التراث ـــ رسالة ماجستير، قدمت بتاريخ: 2010.06.07، ص113.