Skip to content
خواندنهك د پرۆبلێماتیكا ڕهخنهیێ دا
مالپهرێ: الحوار المتمدن
ژ نڤێسینا: عبدالستار جبر الاسدى
وهرگێران: كهمال سلێڤانهیى
پارت – تێكستێ پێناسه دكت و دبێژت: تێكست تهڤنهكه ژ تێههلكێش، ڤهگوهاستن و دهنگڤهدانا زمان و ڕهوشهنبیریێن بهرێ و كهڤن و یێن ههڤچهرخ كو دهربازى تێكێستێ دبن ب دیتنا وى تێكست جیلۆژیا نڤێسینانه. ههر وهكو (كرستیڤا) تێكستى پێناسه دكت، كو ب دیتنا وێ تێكست ب چهند تهخان دهێته ئاڤاكرن و پێكهاتێ تێكستى یێ سرۆشتى ژ تێكستێن ههڤدهم و كهڤن پێكدهێت و ئهڤ پێناسهیه مه بهرهڤ تێگهههك نوى د زمانێ ڕهخنهیا ههڤچهرخ دا دبت ئهو ژى ههڤتێكستییه. ههتا ئهوێ پللهیا كو پتریا ڤهكۆلهران دبێژن، كو ههڤتێكستى ههموو تێكستان ڤهدگرت و وهكو یاسا ههموو تێكستان ل قهلهم ددن و ههر تێكستهك ههڤتێكسته، ژبهركو تێكستێ نوى ل سهر تێگههشتن، لێكچوون و ڤهگوهاستنا تێكستێن كهڤنتر دهێته ئاڤاكرن. ههروهسان تێكست نهشێت خوه ژ پرسا خواندن – نڤێسینێ ڕزگار بكت، كو ژێدهرێ بهرههمهینانا تێكستێیه و پهیوهندییا تێكستێ نوى ب یێن كهڤن ڤه و كارتێكرنا ئهوان تێكستان دهستنیشان دكت و ئهم نكارن سرۆشتێ ئهڤێ پهیوهندیێ بێ ههڤتێكستى دیاربكن. ب دیتنا (تودورۆف)ى ژ ئهوان كریارێن پێدڤى كو مرۆڤ ل دهمێ خواندنا ههر تێكستهكێ ئهنجام بدت، ئامادهبوون یان نه ئامادهبوونا ڤهگوهازتنا تێكستێ بهرى ئهوى، ژبهركو ئهڤ جۆره كریاره هاریكاریا مه بۆ كۆنترۆلكرنا خواندنێ دكت و مه دویر دگرن ژ پاشگوهخستنا پرۆسهیێن ب گرێ دناڤ تهڤنێ تێكستى دا و ڤهگوهازتن تكنیكهكه د پێكهاتێ تێكستا نوى دا بهرجهسته دبت و ئهڤ تهكنیكه لدویڤ كریارێن نڤێسهرى بهرچاڤ دبت. (ڕیكور) دبێژت: چ تێكست بێ ڤهگوهازتن نینن و ئهركێ خواندنێ دێ ڕاڤهكرنا ئهوان بۆیهران بت یێن هاتینه ڤهگوهازتن.(ڕیكو) ئازادیێ ددت قهلهمێ خوه كو لدویڤ پهیوهندیێن دناڤبهرا تێكست و تێكستى دا بكهڤت و دبت ئهگهرێ پهیدابوونا ههڤتێكستیێ، ههر وهكو زانا دبێژن. لژێر فشارا هزرێن خواندنگهها شرۆڤهكرنا دهروونى ب سهردارییا (فرۆید)ى ل دهستپێكا چهرخێ بیستێ، (بلوم)ى دووباره مێژوویا ئهدهبى نڤێسى و د چوارچووڤهیێ (گرییا ئۆدیبى) دا. ب دیتنا وى ههلبهستڤان ژ كاریگهرى و ترسا ههلبهستڤانهكێ بناڤودهنگ كو بهرى وى ههلبهست نڤێسیبوون، ئهو و خهلك پێڤه هاتبوو گرێدان و كاریگهریا خوه ل سهر وان كربوو، لهورا ههولددن كو ههلبهستێ بنڤیسن دا ژ ئهوێ كاریگهریێ ڕزگاربن و ههڤركییا وى بكن یان بدن ئالیهكێ و جهێ وى بگرن. ههر وهكو ئهوان كورێن كو د نههشییا وان دا گرێیا ئۆدیبى ل بهرانبهر بابێن وان پهیدابوویى، ب ئهڤێ دیتنێ ئهم دكارن ببێژن كو ههموو ههلبهست دووباره نڤێسینا ههلبهستێن بهرى ئهڤان ههلبهستانه. ژبهركو ههڤتێكستى د ڕاستییا خوه دا و د چوارچووڤهیێ دیتنێن تایبهت دا، كۆمهلهكا ئالاڤانه ژ بۆ بهرههمهینانا نڤێسینا ههر تێكستهكێ ب هشى یان ب نههشى و برێكا كارتێكرنا تێكستێن بهرى ئهڤان تێكستان هاتین نڤێسین یان یێن دگهل ههڤدهم. پهیڤا ههڤتێكست مه بهرهڤ سێ تێگههان (زاراڤ، دیارده و ڕێباز )دبت، ئهم دێ زهنگا ئهڤان ههر سێ دهرگههان لێدن دا ب هویرى دهستنیشان بكن و جوداهییان دناڤبهرا وان دا دیاربكن. ژبهركو ههر ڤهكۆلینهكا ڕهخنهیى د ئهڤى بیاڤى دا بێ جوداكرنا ههڤتێكستیێ وهكو زاراڤ، دیارده و ڕێباز نابت. لهورا پێدڤییه ب زانابوون و بێ تێكدان سهرهدهرى دگهل بهێتكرن.
د مێژوویا ڕهخنا ئهدهبى دا زاراڤێ ههڤتێكستێ نوى پهیدابوویه و مێژوویا ئهڤى زاراڤى بۆ ناڤهراستا سالێن شێستان ڤهدگهرت، كو د ڤهكۆلینێن جودا دا ڕهخنهگر (جولیا كرستیڤا) د گۆڤارێن (كیل و گریتك) ل فهرهنسا بهلاڤكرینه. لدویڤ دا گرۆپا (تیل كیل) بكارهینا كو ب شێوهیێ فره تێكست بهرچاڤكر، ئهو تێكستێ د ههمان دهم دا ژ تێكستێن بهرێ پهیدادبت. لێ (كرستیڤا)یێ تهڤلى پهیڤهكا دى دكر، ئهوژى (Ideologeme) ئانكو ب ڕامانا كهرهستهیهكێ لێكدایى دهێته بكارهینان ژ بۆ ڕێكخستنا تێكستهكێ داپۆشكرى كو دهربرینێ ژ ناڤهرۆكا خوه بكت یان هاتى ڤهگوهازتن بۆ ئهوى تێكستى و ههڤتێكستى ب دیتنا وێ تێپهراندنا دهربرینێیه دناڤ تێكستێ دا كو هاتییه وهرگرتن ژ تێكستێن بهرێ. پێناسهیا وێ بهربهلاڤبوو یا كو ههڤتێكستیێ ب تێپهركرن و ڕاستڤهكرنا تێكستان بۆ یهكهێن تێكستێن جودا جودا دهستنیشان دكت. لێ (د. شجاع ئهلعانى) دبێژت: كو (شكلوڤسكى) ئێكهم كهس بوو ئاماژه ب ههڤتێكستییێ كرى، دهمێ گوتى (بهرههمێ هۆنهرى ب پهیوهندیێ دگهل بهرههمێن دى یێن هۆنهرى بهرجهسته دبت) و پشتبهستنێ بگرێدانا ئهم دناڤبهرا ئهواندا دكن. دیسان (تشیتسرون) ژ ئهوان كهسانه یێن لدهسپێكێ د ڤهكۆلینا خوه دا ئاماژه ب ئهڤى زاراڤى دایى، ئهو ڤهكۆلینا دهربارهى شێوازێن ئهدهبى و گۆتى: (تێگههێ شێوازگهریێ پێداگیریێ ل سهر ههبوونا ههڤركى و گرێدانێن ئالۆگور دناڤبهرا شێوازان دا دكت، گهلهك ڤهكۆلهران ههولدان كو ههڤتێكستیێ پێناسه و دهستنیشان بكن و ژ ئهوان ڤهكۆلهران “ئارفى، لۆرانت، ڕفاتیر، سۆلهرز، جینیت”).
بهلێ ئهڤ ههموو پێناسهیه ل سهر یهك خال ههڤرابوون، ئهو خال ژى گرێداى بهرههمهینانا تێكستێ و پهیوهندیا تێكستان ب تكستێن پێشترڤه. (د. محرر مفتاح) دبێژت: ئهڤان پێناسهیان نهشیا پێناسهیهكا ئێكگرتى دهربارهى ههڤتێكستیێ بكن، بهرى (كرستیڤا)یێ، (باختین)ى د هندهك نڤێسینێن خوه دا ئاماژه ب ئهڤى تێگههى دابوو، لێ ب شێوهیهكى دى ل دهمێ ههولداى چارهسهریا فۆرمێ دیالۆكێ بكت، كو ب دیتنا وى بابهتهكێ ئاخڤتنێ چبت، ئهڤ بابهته پێشتر ب شێوهیهكى ژ شێوهیان هاتیه ئازراندن. ب دیتنا (تودورۆف)ى ههڤتێكستى ب بۆچوونا (باختین)ى گرنگییهكا گهوههرى د ههموو (گووتاران، ههڤپهیڤینا ڕۆژانه، یاسا، ئاین و زانستێن مرۆڤایهتى) دا ههیه. بهلێ ڕۆلێ وێ د زانستێن سرۆشتى دا لاوازه و (باختین) بۆ ئهڤى تێگههى زاراڤێ دیلوگهرى بكاردهینت، وهكو ئاماژه بۆ پهیوهندیێن دهربرینێ دناڤبهرا تێكستان دا. بهلێ (نورسروب) ئهوێ دگهل سرینا ههموو مێژوویانه بتنێ مێژوویا ئهدهبى نهبت، ژبهركو بهرههمێن ئهدهبى ل سهر بهرههمێن دى یێن ئهدهبى دهێنه ئاڤاكرن و ژ چ كهرهستهیێن دى یێن نه ئهدهبى ناهێنه ئاڤاكرن، ب دیتنا وى ههر وهكو (تیرى ایگلتن) ئاماژه بۆ دكت، زڤرینهكا گرتیه د ژینگهها تێكستان دا. ئهڤ پێناسهیه یان ئهڤ تێگههه بۆ ههڤتێكستیێ مه پالددت كو وهسان سهرهدهریێ بكن كو ههڤتێكستى د مێژوویا ئهدهبى دا دیاردهیهك كهڤنه یان ب واتهیهكا دى ههڤتێكسى یا بووى یاسایهكا سرۆشتى كو چ تێكست ل پاشهرۆژێ ژى ڕزگار نابن و ئێكه ژ مهرجێن بهرههمهینا ئهدهبى كو ئهم دێ زاراڤێ ههڤتێكستیێ پێ بهخشن. (د. عبدالملك مرتاز) ههڤتێكستیێ پێناسه دكت و دبێژت: ئالگۆرا باندۆر و پهیوهندیان دناڤبهرا تێكستان دایه و ئهدهبى عهرهبى ئهڤ هزر یان ئهڤ كار وهكو دزیا ئهدهبى پێناسه دكر. ههڤتێكستى ب دیتنا وى پهیدابوونا پهیوهندیا كارتێكرنێیه دناڤبهرا تێكستهكى ئاماده و تێكستهك پێشتر ژ بۆ بهرههمهینان بهرههمهك نوى. ڕهخنهیا ههڤچهرخ بتنێ ل سهر زاراڤێ نوى و دیاردهیا كهڤناریێ نهراوهستا، بهلێ كار ژ بۆ هندێ كر، كو گاڤهكا زانستى ب هاڤێژت ژ بۆ پێناساندنا ههڤتێكستیى وهكو میتۆدهك یان ڕێبازهك كو ئالاڤێن خوه یێن شرۆڤهكرنێ ههبت دا هاریكاریا ڕهخنهگر و خوهندهڤان بكت سهخمهراتى بینداریكرنا ژێرخانهیا تێكستان و چوونا دناڤ ناڤهرۆكا تێكستان دا.
ب دیتنا هندهك ڕهخنهگران، ههڤتێكستى كلیلا خواندنا تێكستییه، ژ بۆ تێگههشتن، شرۆڤهكرن، ههلوهشاندن و دووباره ئاڤاكرنا وى ژ بۆ زانینا چاوانییا بهرههمهینانا ئهوێ گووتارێ، ژبهركو پێداگیریێ ل سهر بهرچاڤكرنا ژێدهرێن نههشییا تێكستى دكن، ژبهركو ئهڤ كاره دێ هاریكاریا ڕهخنهگرى بۆ گرێدانا بیاڤێ بابهتێ تێكستا شرۆڤه ل سهر دهێتهكرن ب بیاڤێ ڕهوشهنبیرییا تێكست د چوارچووڤهیێ وێ دا پهیدابوویى كت. گهلهك ژ ڕهخنهگرێن ههڤچهرخ ههولدان كو ههڤتێكستیێ بێخن د چوارچووڤهیێ دابهشكرنێن دووانه و سێیانه دا، ژ بۆ دهستنیشانكرنا گۆشهنیگایان و پهرهپێدان ب میتۆدێن وێ، ژ دابشكرنێن سێیانه یێن ههڤتێكستیێ، كو (كریستڤایێ و جان هودبین) ئهنجامداین بۆ وان دیاربوو كو ههڤتێكستیێ یان دووباره نڤێسینا تێكستێ نه ئاماده، سێ یاسا ههنه ئهو ژى:
1ـ دووبارهكرن، دووباره نڤێسینا تێكستێ نه ئاماده ب هشیارى و گرنگیدان ب هندهك دیاردهێن فۆرمێ دهرهكى.
2ـ مێژتن، پرۆسهیا دووباره نڤێسینا تێكستێ نه ئاماده لدویڤ كهتوارێ تێكستێ نوى، وهكو بهردهوامى بۆ ئهوى تێكستى.
3ـ دیالۆك، پرۆسهیا گوهۆرینا تێكستێ نه ئاماده و ماندهلكرنا پیرۆزییا تێكستى د پرۆسهیێن بهرێ نوكه دا.
بهلێ (جینیت)ى د پهرتووكا (ستراتیژیا فۆرمان) ههڤتێكستى بۆ سهر سێ جوینان دابهشكر:
1- ڤهكۆلین، بجهئینانا واتایێ یان ناڤهرۆكێ د كهلتوورێ تێكێستێن بهرێ دا سۆز بوو.
2- گوهۆرین، وهرگرتنا واتایان و كویربوون د واتایا وێ دا ههتا دووماهیك سینۆر.
3- تێپهراندن، زێدهگاڤیكرن ل سهر واتایان و ههڤدژیكرن دگهل واتایان.
ژ دابهشكرنێن دووانه یێن ههڤتێكستیێ:
1ـ یێ دیار و بهرچاڤ
2ـ یێ ڤهشارتى.
بهلێ (د. شجاع ئهلعانى) نهراوهست ههتا لایهنهك دى ژى ل سهر زێده كرى، ئهو لایهن ژى ( 3ـ نیڤ ڤهشارتى) كو ئهوى جۆرێ ههڤتێكستیێ بخوهڤه دگرت، یێ كو نڤێسهر بتنێ ئاماژهیێ بۆ دكت و ئهڤ چهنده بتنێ د چوارچووڤهیێ ناڤونیشانان دا و ب شێوهیهكى ڤهشارتى دیاردبت. (د. شجاع العانى )ى ڤهدگهرت بۆ دیتن و دابهشكرنا دووانه كو د سرۆشتێ ههڤتێكستیێ خۆیا دبت و ب دیتنا وى ههڤتێكستیا نافخۆ ههیه، كو نڤێسهر بهرههمێ نوى ل سهر بهرههمێن خوه یێن كهڤن بهرههم دهینن و ههڤتێكستییا دهرهكى، كو نڤیسهر بهرههمێ نوى ل سهر بهرههمێن نڤیسهرێن دى بهرههم دهینت، كو ئهڤ چهنده نڤێسنێ د چوارچووڤهیهكى گرتى دا نیشانددت. دیسان ب دیتنا وى دوو جۆرێن دى یێن ههڤتێكستیێ بهرچاڤ دبن ئهو ژى، ههڤتێكستییا ب هشیارى و ههڤتێكستییا بێ هشیارى، كو ههڤتێكستییا ب نههشى پتر زاله ل سهر دهقێن ئهدهبى.
(د. محمد مفتاح) دبێژت: دوو جۆرێن ههڤتێكستیێ ههنه، یێ ئێكێ ( ههرمهكییه) كو ڤهگوهازتن تێدا بهرچاڤ نابت و یێ دووێ (ئهرك) كو ڤهگوهازتن تێدا بهرچاڤ دبت، دیسان دابهشكرنهكا ههڤپشك دناڤبهرا ( فورلشینوف و باختین)ى دهربارهى ههڤتێكستیێ ههیه، ئهو ژى (نڤێسكى) كو نێزیك دبت ژ ناڤهرۆك و تێههلكێشانێ ب ههبوونا ڤهگوهازتنێ یا نه، (وێنهیى ـ تهسویرى) ئهو ژى داپۆشاییه كو تێكستێ ڤهشارتى دناڤ تهڤنێ خوه دا بهرزه دكت.ب ههر حال، ڕهخنهگرێن ههڤچهرخ پێداگیریێ ل سهر (داهینانێ) د ههڤتێكستیێ دا دكن و داهینان مهرجه بۆ ههڤتێكستیێ، ژبهركو ژ نههشییا داهێنهرى دهستپێدكت. لدویڤ دیتنا خواندگهها شرۆڤهكرنا دهروونى كو ڕژدیێ ل ئهوێ چهندێ دكت كو داهێنان بهرههمێ نههشییا مرۆڤییه، د ئهڤێ دهربارهیێ دا ساخلهتێ داهێنانێ ژ ههڤتێكستییا ب هشیارى دكهڤت و بتنێ داهێنان ههڤتێكستییا نههشى ڤهدگرت. ههگهر ئهم ههمى تێكستان ب ههڤتێكست ل قهلهم بدن، ههر وهكو پرانییا ڤهكۆلهران دبێژن، پرسیارهك پهیدادبت ئهو ژى، ئهرێ ئهدهب ههمى یان ههمى تێكست دهێنه هژمارتن داهینان؟ ب دیتنا پرانییا ڕهخنهگران، داهینان یان ڕهسهنایهتى نه د بینداریكرنا هزرێن نوى دایه، بهلێ داهینان د گرێدانا دناڤبهرا هزرێن كهڤن و نوى و ڕاستڤهكرن و پێشخستنا هزران دایه ژ چوارچووڤهیهك كهڤن بۆ ئاراستهیهك نوى و مفادار، داهینان ب دیتنا (لاندى) ئهوه كو مرۆڤ كهرهستهیهكێ بهرههم بینت كو ب شێوهیێ خوه نوى بت و مهرج نینه كو پێكهاتهیێن وى بهرى نوكه ههبن.
Post Views:
0