شوپنهاوەر فیلوسۆفێ رەشبینێ ئەلمانى، ل باژێرێ دانزیک ژ دایکبوویە و پشتى داڤید هیۆمى باڤێ رەشبینیێ دهێت ناسکرن. فیلۆسوفیا هەر فیلۆسوفەکێ گەلەک جاران گرێداى رەنگڤەدانا ژیانا وان یا تایبەت و تاکەکەسیە، ژ بەر هندێ ژى ئەڤێ رەشبینیا شوپنهاوەرى سەدەمێ خوە هەیە. هن ژ لێکولینەرا سەدەمێ رەشبینیا وى ڤەدگەرینن بۆ شکەستنا ناپلیۆنى, ژ بەر کو شوپنهاوەرى ڤیانەک مەزن بەرامبەر کەسایەتیا وى هەبوو. دیسا ژى هن ژ لێکولینەران ئەگەرێ رەشبینیا وى بۆ خوەکۆشتنا بابێ وى دزڤرینن, ژ بەر ئەگەرێ نەخوەشیەک سەرى باڤێ وى د ژیێ ٥٢ سالیێ دۆماهى ب ژیانا خوە ئانیبوو. ژ ئالیەک دى ڤە پەیوەندیا وى و دایکا وى دئاستەک گەلەک خراب دە بوو و هەموو دەمان د ناڤبەرا وان دە شەر و پەیڤچوون بوو. پشتى مرنا باڤێ وى دیا وى پەیوەندیێن ئەڤیندارى ب هن کەسان ڤە گرێدابوون و دخوەست ب ئازادانە ژیانا خوە بدومینت. ئەڤێ چەندێ باندۆرەک گەلەک مەزن ل سەر دەروونا وى کر و بەرەف ئاراستەک خراب یا ئازار و نەخوەشیێن دەروونى ڤە هاژۆت. ژ وان ژى ببوو کەسەک گومانبار و پارانوى و هەموو دەمان هەست پێ دکر، ل ژێر رەچاڤکرن و هەرشێن کۆشتنێ دە یە، ژ بەر هندێ ژى چ جاران نەدچوو سەر کورسیکا سەرتراشى و دیسا ژى هەموو چاخان دەما دنڤست دەمانجەک ددانا بن سەرێ خوە. ئەڤێ گۆمانێ خەلەکا ژیانا وى تەنگتر لێکر و کر کەسەک بیانى و بێکەس و تەنیا. دەما خوە هەموو ب تەنێ دبۆراند و دەست ب فیلۆسوفیا خوە کر و ل داویێ بۆ دیا خوە پەسەند کر, کو دێ ڕۆژەک هێت ئەو دێ ب وى هێت ناسکرن.
ئەقل و خوەستەک ل جەم شۆپنهاوەرى دیالێکتیکەک توند بوو و د ڤێ مژارێ دە گەلەک نەرین ئانینە زمان دەربارەى ئەقلى و خوەستەکان ڤە. وى هەرتم جەنگا د ناڤبەرا ئەقلى و خوەستەکان شرۆڤەکریە و دەرپیش کریە, کو کا چەوان خوەستەک ئەقلى دکت کولە و دکت دبن چەنگێ خوە ڤە و ڤێ نمونێ دئینت: مرۆڤ ژنێ دئینت پاشى زارۆکان پەدیدا دکت و دیسا نەچار دبت نانى بۆ وان زارۆکان پەیدا بکت, داکو زکێ وان تێر بکت.
ل دویڤ بۆچوونا وى کولەتیا ئەقلى ل ڤێ دەرێ دەست پێ دکت، ژ بەر کو ئەڤ پرۆسیس قەت نەبەرهوشە, ژ بەر کو حەز و خوەستەکا ژیانێ، دبت سەدەم ئەقل رادەست ببت و ل پەى پەیداکرنا دابینکرانێ بگەرت. دێ هەموو دەمان حەز و خوەستەک ل سەر ئەقلى زالبن و ب باندۆر بن.
دیسا شوپنهاوەر کەسایەتیا مرۆڤى د حەز ز خوەستەکان دە ئەنالیز دکت نەک د ئەقلى دا, ژبەر کو ل گۆر دیتنا وى کەسیاتەیا مرۆڤى د حەز و خوەستەکان دە ڤەشارتیە نە د ئەقلى دا. هەتاکو ئەو بەحسێ پێکهاتا مرۆڤى ژى دکت، کو پرانیا ئەندامێن مرۆڤى حەزخوازن نەک ئەقل خواز. هەر وەکە ددان هەموو دەمان برسیێ خارنێ و نانیە، دڤێت هەموو دەمان ریڤیک تژى بن، دیسا ئەندامێن زایندەى ژى پارا خوەیا سێکسى دڤێتن. ب هیچ رەنگەکێ ئەڤ ئەندامە ناوەستن و هەموو دەمان داخاز دکن. لێ بەلێ ئەقل نە وەهایە، دەما کو بخازت تشتەکێ بئافرینە یان هزر د تشتەکێ دا بکت، ماندی دبت و پێدڤى ب راحەتێ و خەوێ هەیە. ل ڤێ دەرێ شوپنهاوەر ئەقلى چاکتر و باشتر دبینت ژ حەز و خوەستەکان. ژ بەر کو وى سنۆرەک هەیە و دوەستت، لێ حەز بێ سنورن و چ جاران ماندى نابت و دبت سەدەمێ نەمانا تشتەکی ل سەر حسابا تشتەک دى و دڤیت ب چ ئاوى بت، بگەهت داخازیێن خوە. ئەو نموونەکێ بۆ ڤێ چەندێ دئینت و دبێژت: ئەڤ هەموو کۆشتن و برین د دیرۆکا مرۆڤایەتیێ دە روویداین، دڤێت چ ئەقل تێدا هاتبت بکاربرن؟ بێگۆمان ئەقل د ڤێ یەکێ دە بێگۆنەهـ و وندایە، بەلکو ئەڤە حەز و ئارەزوونە مە پاڵددت کو جەنگى بکن و بەرامبەرى خوە بکۆژن و تونە بکن. لێ دیسا ژى حەز ب دۆماهى ناهێن، هەر وەکو تو بزمارەکێ ل ئاڤێ بقۆتى و برمیلەک کون و سەراد ژ ئاڤێ تژى بکى.
ل جەم شوپنهاوەرى, ئەڤ جیهان جیهانەکا جاندارانە و پرە ژ مەترسیان. ژ بەر کو پرانیا جانداران بزاڤێ دکن و هەڤدو راڤە بکن و تونە بکن, داکو یەک ل سەر حسابا یێ دى بژیت, د هەر دەمکەکێ دە هزاران جاندار و مرۆڤ ژناڤ دچن و ژیانا وان ب دۆماهى دئێت. ئەڤ چەندە بۆیە سەدەم کو شوپنهاوەر بێژت: مرۆڤ گۆرگێ مرڤییە!
رەشبینا شوپنهاوەرى بەرامبەر ژیانێ د ئاستەک گەلەک توند دایە و ئەڤ ژى هەموویێ بۆ حەز و ئارەزویان دزڤرینت، ژ بەر کو داخازى و خوەستەکێن مرۆڤى کۆشتار و نەخوەشى و دەردەسەریان پەیدا دکت. کو ل جهەکێ وەها ژیانێ ددت ناساندن: چ تشت د ژیانێ دا نینە, ژ بلى ئازار, ئێش, نەخوەشى, پیراتى و مرن. ژ بەر هندێ ژى مرۆڤ هەموو دەمان هزرا مرنێ دکت و ژبۆ مانا خوە ل هن ریێن دى دگەرت داکو خوە ژ ڤێ ترسێ رزگار بکت, بێگۆمان قەت رزگار نابت, دەما کو مرۆڤ دمرت ئەو ئازار کێمترە ژ وێ یا کو هزر د وێ دا کرى.
شوپنهاوەر ژیانا هەڤژینیێ ژى ب حەز و خوەستەکان ڤە گرێددت و ئانکو ئەقل د ڤێ پرۆسێ دا بێ دەستهەلاتە، بەلکو زەلام و ژن ڤێ نەریتێ پێک دئینن ژ بۆ مەرەمەک جنسى و دابینکرنا حەز و ئارەزوویان. لێ ئەڤ پروسێس حەتا حەتایێ بەردەوام نابت، ژ بەر کو ل سەر بنەمایێ دابینکرنا حەز و ئارەزوویانە. ژ بەر هندێ دبت سەدەمێ ژ هەڤ ڤەقەتیان و جدابوونێ. لێ ژ ئالیەکی ژى ڤە شوپنهاوەر وێ چەندێ ژى ددت دیار کرن، کو ژیانا ژن و مێرەکێ ژى قەت نکارت ببت ئەگەرێ پرکرنا داخازى و خوەستەکان، ژ بەر هندێ ئەو وێ یەکێ ددت ئاشناکرن کو کەسێ ل دویڤ حەز و ئارەزوویان بکەڤت گەرەک ژیانا هەڤژینێ پێک نەئینت. ئانکو پێویست ناکت کو ژنەک خوە بکت کولەیێ زەلامەکێ و د هەمان دەم دە زەلامەک ژى ببت کولەیێ ژنەکێ. ل جەم وى یا درۆست ئەو ب ئازادى مرۆڤ بژیت و زەلام نەزەوجت.
خالەک دى یا گرنگ شوپنهاوەر قال دکت ئەوە، کو خەم و ئازار گرێداى ئەقلینە، ژ بەر کو هندى ئەقل مەزن بت و خوەدى دەستهەلات بت، ئازار ژى ئەوقاس مەزنن. ئەو ژبۆ ڤێ ڕامانێ میناکەکی دئینت: جاندار هەموو، هندى ئاقلێ وان مەزن ببت، پتر هەست ب ئازار و خوەشیان دکت و گەر بچۆک بت کێمتر هەست ب ئاراز و خوەشیا دکت. لێ دیسا ژى ئازار و نەخوەشى ل گەل ئەقلى مەزن دبن و گرانتر دبن.
ل گۆر نەرینا وى ئەقلێ ژنێ ژ یێ مێرى بچۆکترە، ژ بەر هندێ ژى ژ زەلامان پتر ب هەست و سۆزن. ژ بەر کو ژنێ مەودایەک تەنگ بۆ دیتنا ژیانێ هەیە. مەبەست ژ گۆتنا وى، هندى ئەقل مەزن بت, سۆز کز و خاموش دبت و دیتن بەرفرەهتر دبت، بەرۆڤاژى گەر ئەقل بچۆک بت, سۆز گەشتر و بەرفرەهتر دبت و ژ ئالیەکێ ڤە تەنگبینى پەیدا دبت. ئەڤێ چەندێ ژى پتر بۆ ژنێ دزڤرینت. هەلبەت ئەڤ بەدبینیا وى دەربارەى ژنێ هەموو بۆ پەیوەندیا وى و دایکا ڤەدگەرت، کو د ژیەک کورت دا ژ هەڤ دهێن ڤەقەتاندن و کەربێ ژ دیا خوە رادکت و ل پیش ئاورێن وى هەموو ژن مینا دیا وى خاپینۆک و حەزخوازن.
چاڤکانى:
فوئاد سدیق, فەلسەفە, پیش فەلسەفە تا مردنى نیچە، هەولێر, ٢٠١٥.
محمەد وەسمان، ئیسایکۆپیدیاى فەیلەسوفان، لە بڵاوکراوەکانى حانەى ئاوێر بۆ چاپ و بلوکردنەوە، هەولێر، ٢٠١٣.
میهرداد میهرین، قوتابخانە فەلسەفییەکان، و. سیدۆ داود عەلى،چاپى سێیەم، خانەى چاپ و بەخشى رێنما, سلێمانى، ٢٠١٢.
هێڤى بەروارى، شورەشا هزرى ل رۆژئاڤا, ژ سەدسالا پازدان تا کو دەستپیکا سەدسالان بیستان، دهوک, ٢٠١٩.