جه‌وده‌ت هوشیار
وه‌رگێران ژ عه‌ره‌بی: دلێر داود فه‌تاح
عه‌ره‌بێ شه‌موو ل (23 كانونا دووێ 1897) ل گوندێ (سۆز) سه‌ر ب پارێزگه‌ها (قارس)ـا باكورێ كوردستانێڤه هاتیه ژیانێ. ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ر بو ده‌مه‌كێ دده‌ستێن رۆساندا بوو. عه‌ره‌ب سه‌ر ب خێزانه‌كا شێخێن ئێزدیانڤه‌یه وناڤێ وی یێ راستین (عه‌ره‌ب شه‌مسه‌دین شامله)، ژ سه‌ده‌مێن باره‌دوخێن دژوارێن خێزانا خوه نه‌چار دمینه، كو دگه‌له‌ك پیشه‌یاندا كاربكه. وی ژیانا خوه یا كاركرنێ ب شڤانتیا به‌ز و حه‌یوانان ل جه‌م ئاغایێن كوردان و زه‌نگین و كه‌دخودایێن ئه‌رمه‌ن و ترك ده‌ستپێكرییه. پشترا ل كارگه‌هه‌كێ پیشه‌یێ عاملیێ دكه، سه‌ره‌اری ڤان هه‌موو به‌ربه‌ستان، شه‌موو شیا به‌شه‌كێ خوه‌ندنا خوه ته‌مام بكه‌ت و وی خواندنا خوه‌یا سه‌ره‌تایی ده‌ربازكر (ژبه‌ركو ل وی چاخی په‌روه‌رده نه‌یا پاڤه‌كری بوو ل سه‌ر قوناغێن سه‌ره‌تایی، ناڤنجی و ئاماده‌یی، به‌لكو هینا په‌رگالا ده‌هـ سالی یا پولان-سنڤان ل وان سالان ل قوتابخانه‌یێن روسیا یا به‌ربه‌لاڤبو). پرانیا بۆچوونا ژبوی وێ چه‌ندێ دچن، كو عه‌ره‌بێ شه‌مووی ل خواندگه‌هه‌كا رۆسی یا ده‌ڤه‌رێ خواندیه و بڤی سه‌ده‌می ئه‌و فێری زمانێ رۆسی بوویه و دگه‌ل زانینا زمانێن (كوردی، تركی، ئه‌رمه‌نی و یونانی). لده‌ڤه‌را قه‌رسێ ملله‌تێن جودا جودا دژین، له‌ومان پرانیا جاران عه‌ره‌بێ شه‌موی كارێ وه‌رگێرانێ دگه‌ل هێزێن رۆسی كریه د ده‌مێ جه‌نگێ جیهانی یێ ئێكێدا ل ده‌ڤه‌رێ. بڤێ یه‌كێ ئه‌و ته‌ڤلی شانه‌یه‌كا بولشه‌فیكان دبیت یاكو دناڤ هێزین قه‌یسه‌ریدا جهدگرت. پشتی پشكداربونا وی د خوپیشاندانه‌كێ ده ل دژی سیسته‌ما قه‌یسه‌ری ئه‌و و دگه‌ل رێكخه‌رێن خوپیشاندانێ دهێن گرتن لێ هه‌ر زویكا دهێت ئازادكرن، پشتی دیاردبیت كو ئه‌و كورده، ئه‌فسه‌ره‌كێ رۆس دبێژته وی: كورده‌ك نه‌شێت ببیت بولشه‌فی (پارتا شوعی)، كو نڤیسكاری بخوه ژی ئه‌ڤ كه‌توار و بوویه‌را راستین د رۆمان و دیارێن خوه‌یێن رۆژنامه‌ڤانیدا پتر ژ جاره‌كێ ڤه‌گێراییه. بڤێ یه‌كێ ئه‌و ئه‌فسه‌رێ رۆس یێ شاش بوو ل سه‌ر بووچوونا خوه. ب هه‌ر ئاوای و پشتی ده‌رباز بوونا چه‌ند هه‌یڤه‌كێن كێم شوره‌شا (17ی ئكتوبه‌رێ 1917) به‌رپا دبیت، ب ڤێ یه‌كێ عه‌ره‌بێ شه‌موو دچه باژێرێ (ستافور بول) و ته‌ڤلی ئارتێشا سۆر دبیت و پشكداریێ دشه‌رێن ل دژی كول و هه‌ڤالبه‌ندێن هێزێن موخاله‌فه‌تا بیانی دبیت. ئه‌و د ته‌ڤاهیا ژیانا خوه ده ل سه‌ر ئه‌وێ باوه‌ریا خوه‌جه بوو، كو سوسالیزم رێكا فلات و به‌خته‌وه‌ریا ملله‌تێن جیهانییه، ئه‌ڤ باوه‌ری ل وی چاخی ل جه‌م وی په‌یدابوو ده‌ما كو ئه‌و ده‌ربازی پارتا بولشه‌ڤی بووی ل سالا (1918)، ب ڤێ چه‌ندێ ئه‌و دبیته ئێكه‌مێن ماركسیستێ كورد دناڤ رێزێن ئه‌ڤێ پارتێدا ب تایبه‌تی ژی د وان سالێن گرانێن ئه‌ڤێ پارتێدا، كو چاره‌نڤیسا شوره‌شا بولشه‌ڤی ل وی ده‌می نه‌یا دیاربوو. پشتی به‌لاڤبوونا ئاشتییێ ژبوی وه‌لاتی، عه‌ره‌بێ شه‌موو ته‌ڤلی ئه‌نستیتویا لازاریڤ یا زمانێن رۆژهه‌لاتی ل موسكویێ دبیت و خواندنا خوه ب سه‌ركه‌فتیانه ل سالا 1924 ته‌مام دكه. دده‌مێن ژیانا خوه یا پایته‌ختیدا ، ده‌لیڤه ژبوی وی هه‌لدكهڤه كو چاڤ ب سه‌ركێشێ شوره‌شێ (فلادیمێر لینینی) دكه‌ڤیت و ل سه‌ر ئه‌ڤێ دیدارا دیرۆكی دنڤیسه و د بیرئانین ودیدارێن خوه‌ده ب په‌سن و شانازی به‌حسێ دیدارا خوه و لینینی دكه‌ت. وه‌كی دهێت زانین عه‌ره‌بێ شه‌مووی دسالێن ته‌كوشینا خوه‌دا و به‌ری به‌رپا بوونا شوره‌شێ ئه‌فسه‌رێ شوره‌شێ (كیروف) ناسدكه‌ت و ئه‌و دبه سه‌ده‌مێ ته‌ڤلیبوونا عه‌ره‌بێ شه‌مووی ل ئه‌نستیتویا لازاریڤ.
پشتی ده‌رچوونا عه‌ره‌بێ شه‌مووی ل په‌یمانگه‌هێ ل سالا (1924) ڤه‌دگه‌ریته یه‌ریڤانێ و دبه سه‌ركێشێ بزاڤێن جوربجورێن كوردا و دبه به‌رپرسێ دیڤچوونا كاروبارێن كوردی ل بال لیژنه‌یا ناڤه‌ندی یا حزبا بولشه‌ڤی یا ئه‌رمه‌نی. ب ڤی سه‌دمی ئه‌و سه‌ره‌دانا پرانیا گوند و ده‌ڤه‌رێن كوردی ل ئه‌رمه‌نستانێ دكه‌ت. ژبوی گه‌هاندن و به‌لاڤكرنا بیاڤێن سیاسی، جڤاكی و رۆشه‌نبیری دناڤ كورداندا. د هه‌مان ده‌مدا ده‌ستدا ئاڤاكرنا قوتابخانه‌یێن كوردی و دابینكرنا پێداویستێن خواندنێ و بانگكرنا ژبوی ژناڤبرنا نه‌زانین و پاشڤه‌مانێ یا كو ل وی ده‌می به‌ربه‌لاڤ دناڤ جڤاكا كوردی ده ل ده‌ڤه‌رێ، دیسان ئازادكرنا ژنا كورد ژ قه‌ید و به‌ندان و هاتنا ناڤا وێ ژ بوی مه‌یدانا هه‌می بیاڤێن كار، زانست و روشه‌نبیری. د ده‌رئه‌نجامێ ئه‌ڤان چالاكیێن خوه یێن مه‌یدانی، دیچوون و پێشنیارێن خوه ژبوی باشكرن و به‌رڤپێشبرنا جڤاكا كوردیدا ل قه‌فقاسیا، كومه‌كا گوتاران ل سه‌ر ئه‌ڤان خه‌باتێن خوه وه‌شاندن. ئه‌ڤ گوتاره ژی بیرا مه ل گوتارێن نڤیسه‌رێ میسری (سه‌لامه موسا)ی دئینیت، كو وی ژی ئه‌ڤ ته‌كوشینه دكر پێخه‌مه‌تی هشیاركرنا ملله‌تێ خوه و به‌رڤبێشچوونا وی ملبملێ ملله‌تێن پێشكه‌ڤتی. دناڤا ئه‌ڤان چالاكیێن مه‌یدانی و هاندانا هزریدا، عه‌ره‌بێ شه‌مووی ئه‌و چه‌نده ژبیر نه‌كر كو ل گه‌شتێن خوه یێن زانستیدا دیارترین به‌رهه‌مێن فلكلوری یێن كوردی ژ داستانێن شعری، چیرۆك، حیكایه‌تێن مللی و ئه‌فسانه یێن بوینه ژێده‌ر ژبوی ئافراندنا به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بی یێن نوو، كومڤه‌بكه‌ت و توماربكه‌ت داكو ژ ناڤچوونێن بهێن پاراستن. ئه‌ڤ داهێنه‌ر و هزرمه‌ندێ سه‌ركێش د وێ باوه‌ریێدایه، كو وه‌رگرتنا چاندی یا گشتگیر لده‌ڤ زارۆیێن وه‌لاتێ وی ژ كاره‌كێ داهێنه‌رانه كێمتر نینه و دكارین هه‌ڤالبه‌ندیه‌ك تمام دناڤبه‌را تێكوشینا شوره‌شگیری و داهێنانا ئه‌ده‌بیدا بدانین. وی ئارمانجا خوه بده‌ست خست دوارێ هه‌ڤگونجانه‌ك بالكێش یا دناڤبه‌را بهایێن هزری و هونه‌ریدا یێن وی باوه‌ری پێهه‌ی و بدرێژاهیا ته‌مه‌نێ خوه خه‌بات بۆ كرییه. دناڤبه‌را كارێن وی یێن وێژه‌ی و رۆشه‌نبیریدا چ هه‌ڤدژیه‌ك ناهێت دیتن. به‌لكی پێچه‌وانه‌ی ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌و هه‌ڤسه‌نگی یا لده‌ڤ وی دهێت دیتن مینا گه‌له‌ك نڤیسكارێن داهێنه‌ر و بلیمه‌ت بوو، مینا (نازم حیكمه‌ت، بابلو نیرودا، ئیلیا ئه‌هرنبورگ و ره‌سول حه‌مزه توڤ) و ب ده‌هان نڤیسكار و وێژه‌ڤانێن دی.