په‌رتووكا عه‌شیره‌تێن به‌هدینان دیرۆكه‌كا به‌ڵگه‌نامه‌كريیه‌

ده‌رچوویه‌كێ پشكا مێژوو ژ زانكۆیا زاخۆ:

په‌رتووكا عه‌شیره‌تێن به‌هدینان دیرۆكه‌كا به‌ڵگه‌نامه‌كريیه‌

دیدار: جه‌گه‌ر كه‌مال ڕێكانى

ئه‌و گه‌نجێن شیاین ب به‌رهه‌مێن خۆ ببنه‌ جهێ شانازیێ بۆ جڤاك و گه‌ل و وه‌لاتێ خۆ، هه‌ر ژبه‌ر گرنگی و خزمه‌تا گه‌نجان دناڤ وه‌لاتیدا. مه‌ فه‌ر زانی ئه‌م ڤێجارێ ڕاپۆرته‌كا گه‌نجانه‌ به‌رهه‌ڤ بكه‌ن لدور كار و به‌رهه‌مێن گه‌نجه‌كێ نڤیسه‌ر و ڤه‌كۆله‌ر، كو شیایه‌ د ژیه‌كێ كورتدا ب پێنوسێ خۆ یێ خورت خزمه‌ته‌كا مه‌زن بۆ دیرۆك و په‌رتووكخانا كوردی بكه‌ت، ئه‌و ژى نڤێسه‌ر (هێرش كه‌مال رێكانی) یه‌، ژبه‌ركو ناڤهاتی نها (به‌رپرسێ سه‌نته‌رێ قوبه‌هان یێ به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسان ل به‌هدینان)ه‌. له‌ورا مه‌ ب فه‌ر دیت كو پتر لدۆر سه‌نته‌رێ ناڤهاتی و به‌رهه‌مێن وی ب گشتی و ب تایبه‌تی ژی سه‌ر نویترین په‌رتووكا وی ئه‌وا بناڤێ (عه‌شیره‌تێن به‌هدینان) ئاخڤین .

زانیاریێن كه‌سایه‌تى:
_ هێرش كه‌مال یاسین (هێرش كه‌مال رێكانى).
_ ژ دایكبوون: 1986 ل شێلادزێ.
_ دبلۆم: په‌یمانگه‌ها مه‌لبه‌ندى مامۆستایان / ئاكرێ _ پشكا كۆمه‌لایه‌تى (2008_2009).
_ ل سالا 2014 خودان ئیمتیاز و سه‌رنڤیسكارێ گۆڤارا (نیژه‌ن).
_ به‌كالۆریوس: زانكۆیا زاخۆ، فاكۆلتیا زانستێن مرۆڤایه‌تى/ پشكا مێژوو (2015_2016).
_ په‌رتووكێن چاپكرى: باغچێ پێزانینان 2003 ، گازیا من (دیوانا مه‌لا یاسین رێكانى) 2009 ، 200 په‌ند ژ گۆتنێن د.ئیبراهیم فه‌قى 2013.
_ دناڤبه‌را 2003_2018 پتر ژ 400 بابه‌تان نێزیكى (30) رۆژنامه‌ و گۆڤارێن كوردیدا به‌لاڤكرینه‌.
_ ل سالا 2018 به‌رپرسێ سه‌نته‌رێ قوبه‌هان بۆ ڤه‌كۆلینێن به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسان ل به‌هدینان .

ـ كه‌نگی سه‌نته‌رێ قوبه‌هان هاتیه‌ دامه‌زراندن و بۆچی هه‌وه‌ ئه‌ڤ ناڤه‌ هه‌لبژارت ؟ل رۆژا چار شه‌مبى 25/7/ 2018 ئه‌م ده‌ستبكاربووینه‌ وه‌ك سه‌نته‌ره‌ك سه‌ر ب ڕێڤه‌به‌ریا سه‌نته‌رێن ڕه‌وشه‌نبیرى و تیپێن هونه‌رى/ دهۆك، ژبه‌ر كو خواندنگه‌ها قوبه‌هان یا دیرۆكى بۆ ماوه‌یێ پتر ژ (400) سالان خزمه‌ته‌كا مه‌زن پێشكێشى ڕه‌وشه‌نبیری یا به‌هدینان كربوو، و ب سه‌دان زانایێن مه‌زن و شاگردێن به‌ركه‌ڤتى پێگه‌هاندبوون و هژماره‌كا باش ژ به‌رهه‌م و ده‌ستنڤیسێن هه‌ژى لێ هاتینه‌ نڤیسین، له‌وما باشترین خزمه‌ت به‌رامبه‌ر خزمه‌تا ڤێ خواندنگه‌هێ بلند راگرتنا ناڤێ وێ یه‌ و كۆمكرن و پاراستنا دیرۆكا زانا و ده‌ستنڤیسێن وێ ، له‌وما مه‌ ب فه‌ر زانى سه‌نته‌ر ب (قوبه‌هان بۆ ڤه‌كۆلینێن به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسان ل به‌هدینان) بهێته‌ ناڤكرن چونكى قوبه‌هان ناسناما ڕه‌وشه‌بیرى یه‌ بۆ كوردستانێ ب گشتى و بۆ به‌هدینان ب تایبه‌تى هه‌ر وه‌كى گه‌رۆكڤانێ ئوسمانى (ئه‌ولیا چه‌له‌بى 1611_1682ز) ده‌مێ ل سالا 1656ز سه‌ره‌دانا به‌هدینان و نه‌خاسمه‌ قوبه‌هان كرى دایه‌ دیاركرن، كو ئه‌و 11 سالان ل كوردستانێ گه‌ڕیایه‌ به‌لێ وه‌كى ڤێ خواندنگه‌هێ نه‌دیتینه‌.

ـ ئارمانجا هه‌وه‌ ژ ڤه‌كڕنا سه‌نته‌رێ قوبه‌هان چییه‌ ؟
هه‌ر ژ سالا 2005ێ ده‌مێ من ده‌ست ب لێگه‌ریان و كۆمكرنا ده‌ستنڤیسان كرى و نه‌خاسمه‌ ده‌مێ من هنده‌ك نامه‌ و ده‌ستنڤیس دناڤ په‌رتووكخانه‌یا باپیرێ خۆ (مه‌لا یاسین رێكانى 1934_2005) دا دیتین، ئێدى بۆ من حه‌زا ئه‌رشیفكرن و پاراستنا به‌لگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسان پتر لێ هات و دگه‌ل بورینا ده‌مى ئه‌ز شیام سه‌ره‌دانا گه‌له‌ك ده‌ڤه‌را بكه‌م و ده‌ستنڤیس و شوون تبلێن زانایێن به‌هدینان ل مالباتێن وان په‌یدابكه‌م، هوسا ئه‌ز بوویمه‌ شه‌یدایێ ڤى كاروانى و ل سالا 2014 من گۆڤاره‌ك بناڤێ (نیژه‌ن) لسه‌ر مه‌زاختنا خۆ ئانكو یا سه‌ربه‌خۆ ده‌رئێخست كو گرێداى ڤه‌كۆلینێن به‌لگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسان بوو. ئه‌ڤ هیڤیه‌ لده‌ڤ من مه‌زن بوو هه‌تا كو سه‌نته‌رێ قوبه‌هان ژى هه‌ر لسه‌ر ڤى بنه‌ماى هاته‌ دامه‌زراندن، هه‌ژى گوتنێ یه‌ ده‌سته‌كا سه‌نته‌رى ژى ژ نڤیسه‌ر و ڤه‌كۆله‌رێن هێژا پێكدهێت و خۆبه‌خش كاردكه‌ن ژ وان ژى هێژا ( ئیسماعیل بادى، سه‌ردار هێتووتى، كارزان محه‌ممه‌د بامه‌ڕنى)، ئارمانجا سه‌نته‌رى كۆمكرنا وان به‌لگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسانه‌ یێن په‌یوه‌ندى ب دیرۆكا به‌هدینان ڤه‌ هه‌ین.
ـ هوین وه‌ك سه‌نته‌ر دێ كار و چالاكیێن هه‌وه‌ چ بن ؟

سه‌نته‌رى وه‌ك ئارمانج و چالاكى چار ته‌وه‌ران بخۆ ڤه‌ دگریت :
1_ به‌ڵگه‌نامه‌(یێن ده‌وله‌تا عوسمانى و شاهانه‌ و كۆماریا عیراقێ) و ده‌ستنڤیسێن په‌یوه‌ندى ب دیرۆكا به‌هدینان ڤه‌ هه‌ین.
2_ ده‌ستنڤیس و به‌رهه‌مێن زانایێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان.
3_ ئه‌و چاپكریێن (په‌رتووك ، رۆژنامه‌ ، گۆڤار) باسێ ده‌ڤه‌را به‌هدینان كرین و ب هه‌ر زمانه‌كێ هه‌بیت.
4_ نه‌خشه‌ و وێنه‌ و تابلۆیێن دیرۆكى یێن گرێدان ب ده‌ڤه‌را به‌هدینان ڤه‌ هه‌ین.
ل سه‌نته‌رێ مه‌ كه‌ڤنترین ئه‌رشیف دڤان بیاڤێن سه‌رى دا ب ڤى ڕه‌نگى یه‌ :
_ كه‌ڤنترین ده‌ستنڤیس ڤه‌دگه‌ریته‌ سالا 1469ز
_ كه‌ڤنترین نه‌خشه‌ ڤه‌دگه‌ریته‌ سالا 1515ز
_ كه‌ڤنترین به‌ڵگه‌نامه‌ ڤه‌دگه‌ریته‌ سالا 1556ز
_ كه‌ڤنترین په‌رتووك ڤه‌دگه‌ریته‌ سالا 1787ز
_ كه‌ڤنترین وێنه‌ ڤه‌دگه‌ریته‌ سالا 1885ز
به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیس ژبلى زمانێ كوردى ب زمانێن (عه‌ره‌بى ، فارسى ، توركى (عوسمانى) نه‌……)
ـ تۆ وه‌ك به‌رپرسێ سه‌نته‌ری چ یا پێدڤی یه‌ بهێته‌كرن كو سه‌نته‌رێ هه‌وه‌ پتر چالاكتر لێ بهێت ؟
ئه‌م بزاڤێ دكه‌ین ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیسێن مه‌ كۆمكرین دا پتر ببنه‌ جهێ مفا وه‌رگرتنێ دكه‌ینه‌ ڤه‌كۆلین و د رۆژنامه‌ و گوڤاراندا به‌لاڤ دكه‌ین و ب وێ ئومێدێ د پاشه‌رۆژێدا وه‌ك په‌رتووك ژى بهێنه‌ به‌رهه‌ڤكرن و چاپكرن كو نوكه‌ كار لسه‌ر به‌رگه‌كێ ئێكێ دهێته‌ كرن و ژ ئارمانجێن سه‌ره‌كى ئه‌وه‌ پتر پویته‌ ب به‌رهه‌م و ده‌ستنڤیسێن زانایێن ڤێ خواندنگه‌هێ بهێته‌دان و پاراستن.

ـ چ پرۆژه‌یێ نڤیسینێ دده‌ستى ته‌ دایه‌، ئانكومژوولى چ به‌رهه‌مێ نڤیسینێى ؟
ژبلى كو پشكداریا من ب چار ڤه‌كۆلینان (دوو نڤیسین و دوو وه‌رگێڕان) بۆ ئینسكلۆپیدیا پارێزگه‌ها دهۆكێ یا كو 2017 د نه‌ه به‌رگاندا هاتیه‌ چاپكرن، مژوولى هژماره‌كا په‌رتووكا مه‌ كو هنده‌ك به‌رهه‌ڤكرنن و هنده‌ك ژى نڤیسین و دانانن و هنده‌ك ژى وه‌ڕگێرانن یێن به‌رهه‌ڤ و ب دووماهیك هاتین وه‌ك : دیرۆكا گوندان ل ده‌ڤه‌را ڕێكان، عه‌شیره‌تێن به‌هدینان 1514_1919، و چه‌ندین په‌رتووك ژى به‌ره‌ف قووناغا دووماهیێ نه‌ وه‌ك : میرگه‌ها هه‌كارى لسه‌ر ده‌مێ ده‌وله‌تا عوسمانى 1514_1849ز (وه‌رگێڕان) ، نه‌ته‌وه‌یه‌كا بێ ناڤو نیشان (وه‌رگێڕان)، ژ گولێن باغێ موخلصى( مه‌لا ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند)، دیوانا بازلى، دیوانا مه‌لایێ پیر، خواندنگه‌ها قوبه‌هان دیرۆك و وارگه‌ها زانین و زانایان ، ده‌ستنڤیسێن زانا و میران ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان (به‌رگێ ئێكێ).
دور په‌رتووكا (عه‌شیره‌تێن به‌هدینان 1514_1919) ژ چار پشكا پێكدهێت و په‌رتووكه‌كا دیرۆكى به‌ڵگه‌نامه‌یى یه‌، گه‌له‌ك بابه‌تێن گرنگ تێدا هاتینه‌ دیاركرن و هه‌ر عه‌شیره‌ته‌ك ژلایێ جوگرافى و كارگێرى و دیرۆكى ڤه‌ هاتیه‌ باسكرن و ب به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیس و نه‌خشه‌ و وێنه‌ڤه‌، پتر ژ 800 لاپه‌ران پێكدهێت و بۆ ئێكه‌م جاره‌ دارا ماڵباتا میرێن میرگه‌ها به‌هدینان لدویڤ به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنڤیس و ژێده‌رێن بنه‌جه هاتیه‌ به‌رهه‌ڤ كرن و زێده‌بارى چه‌ندین پێزانینێن دیتر یێن دیرۆكى.