سۆمەری ل هزارا سیێ یا بەری زایینی ل کوردستانێ و عێراقێ ژییاینە و هەبووینە. پتریا دیرۆکناسان د وێ باوەرێ دانە کۆ سۆمەری ب دانەرێن شارشتانیەتێ دهێنە هژمارتن. گۆمان تێدا نینە کۆ کوردستان ئێکە ژ دێرینترین ھەرێمێن جیھانێ یێن مڕۆڤ لسەر ژیای و تێدا گەشەکری. بەلگە ژی لسەر ڤێ چەندێ؛ دیرۆکناس ددەنە دیارکرن کۆ مرۆڤ شیایە بۆ ماوێ ٨٠٠٠ هزار ساڵان ب بەردەوامی لسەر ئاخا هەولێرێ بژیت. ڤەکۆلەرێن شوینوارێن کەڤنارێن مرۆڤایەتییێ؛ وێ چەندێ پشت ڕاست دکەن کو مرۆڤێ دەستپێکی (نیاندەرتال) بۆ ئێکەم جار ل کوردستانێ ژیایە. بەلگە ژی لسەر ئەڤێ چەندێ؛ ئاشکراکرن و ڤەدیتنا ھەستیکێن وی بووینە دشکافتا شانادەر ڤە ل دەڤەرا هەولێرێ. ل گۆڕ پیڤەر و بۆچوونێن شوینوارناسان، ئەڤ ھەستیکە بۆ بەری ٧٥ ھزار سالان ڤەدگەڕن. دیسان ژی ل کوردستانێ؛ بۆ جارا ئیکێ مڕۆڤی شێوازێ ژیانا شکەفتان گوھۆڕییە بۆ گوندان. ئەڤ چەندە ژی کۆ پشتی چاندن هاتیە دیتن و ئێکەمین گوند د دیرۆکا مروڤایەتیێدا ل کوردستانێ ھاتینە ئاڤاکرن، نموونە ژی گوندێ چەرمۆ ل دەڤەرا چەمچەماڵ و گوندێ نەرمۆ لدەڤەرا سێمێلێ. پشتی ڕێژا مرۆڤان بەرەڤ زێدەبوونێڤە چووی، ئێدی خەلک ژ چیایێن کوردستانێ هاتنە خوارێ و بەرەڤ ناڤەند و باشورێ عێراقێ چوون و ل ناوچەیێن دەشتی ئاکنجی بوون . سەبارەت بیر و باوەرێن ئاینی یێن سۆمەریان، ل دەستپێکی وان چ خوداوەند نە دپەرستن. د شکەفتانڤە دژیان و ب ژیانا ڕۆژانەڤە د مژویل بوون. ل دەمێ کەسەک دمر، سومەریان وەسا هزر دکر کۆ ئەڤ چەندە ژ خەلەتی و شاشیەکا خۆڕسکی ڕویدایە. لێ دەمێ هندەک دیاردەیێن سرۆشتی پەیدا بووین و تڕس د ناڤ خەلکێدا بەڵاڤبووی، سومەریا هزر د پەرستنا خوداوەنداندا کر . هەر تشتێ ئەو ژێ ترسابان یات ژی مفا گەهاندبا وان، ئەوان دکرنە خوداوەندێن خوە. ئەڤێن ل خوارێ ژی گرنگترین خوداوەندێن سومەریان بوون:
۱- ئانو : خوداوەندێ ئاسمانی بوو. ژ هەمی خوداوەندا مەزنتر بوو. ئەو ب بابێ خوداوەندان دهاتە نیاسین. د هزرا سومەریاندا، ئاسمان و ئەرد ژ لایێ خواوەند ئانوی ڤە هاتبوونە چێکرن. شێوێ وی هەشت تیشک بوون دا کۆ لسەر هەمی گەردونی یێ زالبیت. هێمایێ وی ژمارە ٦۰ بوو. ئەڤ خوداوەندە ل باژێرێ وەرکا و ئور د هاتە پەرستن.
۲- ئەنلیل: خوداوەندێ بای بوو. هەروەسا خوداوەندێ دەستهەلاتێ ژی بوو. د هزرا سومەریاندا، هەمی سەرکەڤتن و شکەستن د دەستێ ئەنلیلیدا بوون. هەروەسا وان هزر دکر کۆ توفانا نوح پێغەمبەری ئەنلیلی بسەری مللەتێ وی ئینابوو. ئەنلیل خودان دەستهەلات بوو و هندەک جارا هەڤڕکی دگەل خوداوەند ئانوی دکر. هێمایێ وی ژمارە ٥۰ بوو. ل باژێڕێ ( نوفەر ) دهاتە پەرستن.
۳- ئەنکی : خوداوەندێ ئەردی بوو. سومەریان د گۆتێ “ئەیا” کۆ ب ڕامانا ئاڤ دهێت. د هزرا سومەریاندا، ئەنکی خێر و بەرەکەت ددا چاندنێ و کشتوکالی. هێمایێ وی ژمارە ٤۰ بوو. ل باژێرێ ئەریدو دهاتە پەرستن.
٤- ننار : خوداوەندێ هەیڤێ بوو. سومەری و بابلیان ب هەسارێ ئەتارد ددا نیاسین و ئەکەدیان دگۆتێ سین. ل دەمێ هەیڤ د غەیری، سومەریان وەسا هزر دکر کو شەیتان یێ هێرشێ دکەتە سەر هەیڤێ. لەورا ژی دەمێ ئەڤ چەندە ڕویددا، ئەوان نڤێژ دکرن و قوربان ددان. ل باژێڕێ حەران دهاتە پەرستن.
٥ – ئوتو : خوداوەندێ ڕوژێ بوو. هەروەسا ب خوداوەندێ دادپەروەریێ ژی د هاتە نیاسین ، چونکی ڕۆژ ڕۆناهیێ ب ڕەنگەکێ دادپەروەرانە لسەر هەمی جیهانێ بەلاڤ دکەت بێ جێوازی. ڕۆژ سەرچاڤەیێ ژیانێ یە، لەوڕان ژی سۆمەریان ئەڤ خوداوەندە ب پیروزێ دانایە. ل باژێرێ سپار و لارسا دهاتە پەرستن.
٦- ئینانا : خوداوەندا جوانیێ بوو. هەروەسا ب ناڤێ عەشتار ژی دهاتە نیاسین. ئەختەرا سپێداهیان زوهرە هێمایێ وێ بوو. ل باژێڕێ وەرکا دهاتە پەرستن.
