سیگموند فرۆید (١٨٥٦ – ١٩٣٩)

نڤێسین: نیچیرڤان محمدصالح عبدۆلا
دەرچوویێ پشكا دەروونناسییا گشتی ل زانكۆیا زاخۆ و قوتابییێ ماستەرێ ب (دەروونناسی یا گشتی) ل زانكۆیا نیر ئیست/قوبرس

دەروونناسێ مەزن فرۆید یێ كو هەتا نوكە ب بابێ دەروونناسیێ دهێتە بناڤكرن ل سالا (١٨٥٦) ز، ل باژێرێ فرایبورك ژ دایكبوویە. ئەو باژێرێ نوكە دكەڤیتە چیكوسلوڤاكیا ئەڤا كو بەری نوكە پارچەك بو ژ ئیمپراتوریەتا نەمساوی، فرۆید د بنیات دا كەسەكێ دیانەت جوهی یە. دژیێ چوار سالییێ دا دگەل خێزانا خوە ژ فرایبورك بەرەف باژارێ ڤییەننا (پایتەختێ نەمسا) دچن. لدەمێ خاندنا وی ل قوتابخانێ قوتابییەكێ گەلەكێ زیرەك بوو كو هەمی گاڤا ل رێزا دەستپێكێ دهات ژ قوتابییێن ئاست بلند. هەمی قوناغێن خاندنا خوە ب سەركەڤتیانە بدوماهیك ئینان. و دژیێ هەڤدە سالییێ دا فرۆید ل قوتابخانەیەكا نوژداری دهێتە وەرگرتن و بدوماهیك دئینیت. ل سالا (١٨٨٠)ز، فرۆید ئێك ژ ناڤدارترین نوژدارێن ڤییەننا (جوزێف برویر) دنیاسیت و پێ داخبار دبیت و پرانیا جاران گوهداریا ئاموژگاریێن وی دكت. ل سالا (١٨٨١)ز، دكتوریێ بدەستخوڤە دئینت و هەر د هەمان سالێ دا ل زانكۆیا ڤییەننا دهێتە وەرگرتن. و د وان دەهـ سالێن لدویڤدا ئەوی خواندن و ڤەكۆلین لسەر زانستێ كارێ ئەندامێن لەشی كرن. ل سالا (١٨٨٢)ز، ل نەخوشخانەیا سەرەكی یا ڤییەننا كاركر و گەلەك ڤەكۆلین لدور نەخوشیێن دەماری بەلاڤه‌كرن. پاشی فرۆید كار ل كلینیكەكا چارەسەریا دەروونی كر و پشتی هینگێ كاركر د چارەسەریا دەماران دا. فرۆید ل سالا (١٨٨٥)ز، دچیتە پاریس و ل زانكۆیا (سالبترییر) دگەل (جان شاركو) نوژدارێ دەروونی دەست ب خواندنێ كر و ل پاریسێ بۆ دیاردبیت كو پرانیا نەخوشیێن دەروونی گرێدایی ئاریشێن سێكسی نە. هەروەسا كاركریە دگەل نوژدارێ نەمساوی یێ بناڤ و دەنگ یوسف برویر، پاشی ل سالا (١٨٨٦)ز، ژیانا هەڤژینیێ پێك ئینا دگەل (مارتا بیرنز) و دبیتە بابێ شەش زارویان كو ژ وانا سێ كور و سێ كچ بوون، كچا وی یا بناڤێ (ئانا فرۆید) دبتە نوژدارا دەروونی د بوارێ شلوڤەكرنا دەروونی بۆ زاروكان د بانگخواز و سەركێشا بزاڤا شلوڤەكرنا دەروونی یا فرۆیدی دا و ل لەندەن ناڤدار دبیت. ل سالا (١٨٩٣)ز، فرۆیدی ڤەكولینەك لدور ئەگەرێن دەروونی یێن هێستریا بەلاڤكر پاشی ل سالا (١٨٩٥)ز، پەرتوكەك لدور هەمان ڤەكۆلین بەلافكر بناڤێ (ڤەكۆلین لدور هێستریایێ) بۆ دگەل یوسف برویر، كو دبیتە خالا وەرچەرخانێ د مێژوویا چارەسەركرنا نەخوشیێن مێشكی و دەروونی دا دبیتە بەرێ بنیاتێ بۆ تیۆرا دەرونشیكاری. هەروەسا پەرتوكا وی یا بناڤێ شلوڤەكرنا خەونا (تفسیر الاحلام) ل سالا (١٩٠٠)ز، دەركەڤت ئەڤە گرنگترین كارێ وی بی ژ هەمیا رەسەنتربی و د سەر هندێ را كو ئەڤ پەرتوكە زوی ب زوی بەربەلاڤ نەبوو، بەلی ئەڤ پەرتوكە بۆ ئەگەر ناڤ و دەنگییا وی بەربەلاف ببیت، پشتی هینگێ گەلەك پەرتووكێن دی دروستكرن بەلێ چ ناڤ و دەنگییا جیهانی بۆ وی دروست نەبوو هەتا ئەو چوویە ئەمریكا و وانە گۆتین ژنوى ناڤ و دەنگێن وی بەربەلاڤ بوون. ل سالا (١٩٠٢)ز، كومەك ئامادەكر بؤ گەنگەشێ ل باژێرێ ڤییەننا دناڤ ئەندامێن ڤێ كومێ دا دوو ژ دیارترین زانایێن شلوڤەكرنا دەروونی بوون ئەو ژی (ئەلفرێد ئادلەر و كارل یونگ)بوون. ل سالا (١٩٠٨)ز د ئێكەم كونگرێ دەرونشیكاری دا ل (زیورخ) ئێكەم گوڤارا دەرونشیكاری لژێر كاریگەریا فرۆیدی و (بلولر)ی دەركەظت كو سەرنڤیسەرێ وێ (یونگ) بوو. سالا (١٩٢٣)ز توشی پەنجەشێرا لاما دەڤی بوو ژ هنگێ و هەتا مری پتر ژ (٣٠) نشتەگەریا بؤ هاتنەكرن وەكو پێكولێن بێ هیڤی دا بزاڤا ڤێ ئێشا پیس بهێتە راوەستاندن، د سەرهندێرا ئەوی بەردەوام كاردكر و گەلەك كارێن مەزن كرن د ڤی دەمێ نەخوشیێدا ژ ژیێ وی، ل سالا (١٩٣٨)ز، هێزێن نازی چوونە دناظ نەمسا دا ژبەركو ئەو جوهی بوو ژبەر وانا رەڤی و ژیێ وی گەهشتبو (٨٢) سالیێ چو لەندەن و پشتی هینگێ ب سالەكێ ل وێرێ مر.

كورتیەك ژ ئەوا فرۆیدی پێشكێشی زانستێ دەروونناسی كری:
فرۆیدی دوپاتكر گرنگییا بێ هەستیێ (لاشعور) یان ژیرێ بنەكی د چالاكیێن هەستێ دا بؤ مروڤی د هزر و رەفتارێن وی دا، و چاوا (لاشعور) كارتێكرنێ لسەر ناڤەرۆكا خەونا دكت و دبیت ئەگەر بؤ چەند شاشیێن ئاسایی د ژیانا مە دا وەكی: شاشیێن زمانی و ژبیركرنا ناڤا، هەروەسا دبیتە ئەگەر بۆ نەساخیان.
فرۆید رابوو ب پێشئێخستنا شلوڤەكرنا دەروونی وەكو پرؤگرامەك بۆ چارەسەریا ئێشێن ژیری (عەقلی)، و وی بیردوزا خوە دانا بؤ ئاڤاكرنا كەسایەتیا مرؤڤی، هەروەسا ئەو گەهشتە چەند بیردوزان بؤ شلوڤەكرنا دوو دلیێ و بەرەڤانیێ ژ دەروونی و گریێن دەروونی و تەپەسەركرنێ و بلندیێ و چەندین ئاریشێن دەروونی و ئێشێن ژیری، و گەلەك هزرێن فرۆیدی بوونە جهێ گەنگەشێ و جودایێن دژوار ل وی دەمی و هەتا ئەڤرو ژی.
ئەو خودانێ بیردوزا ڤەشارتن و دەرنەئێخستنا سێكسی (الكبت الجنسی) بوو، رؤلەكێ مەزن و گرنگ هەیە دگەل ئێشێن ژیری و دەماری دا، هەروەسا ئەوی گؤتیە هەستكرن و حەزێن سێكسی دەسپێدكن ژ زارؤكینیێ، نە كو ل دەمێ سنێلەییێ.
ژبەركو گەلەك ژ هزرێن وی جهێ گەنگەشێ نە دناڤ زانایان دا، ئەو بەهرەدارەكێ مەزن بوو و هندەك تشتێن نوی د زانستێ دەروونی دا ئینان، بیردوزێن فرۆیدی زانا هەمی لسەر كوم نەبوون وەكی بیردوزێن زانایێن دیتر (پاستور – داروین) هەتا بؤ مە یا بزەحمەتە ئەم بزانین كیژ بیردوزا وی یا دروستە و كیش یا شاشە.
د سەرهندێرا كو گەلەك ناكوكی و نەلێكی لدور بیردۆزێن وی هەیە، بەلێ یا بێ ناكوكی دناڤبەرا زانایاندا ئەوە كو فرۆید گوپیتكەك بی ژ گوپیتكێن هزرا مروڤایەتیێ، چێدبیت هندەك زانا بهێن پشتی وی بێژن ڤیانا سێكسی یا ڤەشارتی كارتێكرنا وێ كێمترە ل سەر رەفتارا مروڤی و هندەكێن دیتر بێژن (لاشعور) رؤلەكێ مەزن نینە د ژیانا مروڤیدا، بەلێ یا بێ گومانە ئەڤ (لاشعور)ە یان ژی ژیرێ بنەكی چ رؤل و كارتێكرن نەبی بهێتە بەحسكرن بەری فرۆیدی .
لدوماهیێ یا فەرە بێژین كو فرؤید بو ئەگەر كو دەروونناسی ٥٠ سالان بەرەظ پێشڤەبر و وەك وەرچەرخانەك ل سەرانسەری جیهانێ رویدا پشتی وی…

ژێدەر:
-كاریگەرترین ١٠٠ زەلام د مێژووێدا، مایكل هارت، وەرگێر ردوان گەلی، ٢٠١٤، ل١٦٤…١٦٧
⁃ گوڤارا هیزل، ژمارە ٢٥، ٢٠١٣، ل٦٠…٦٤
⁃ Http://ar.wikipedia.org/wiki/sigmundfreud
⁃ Facebookpage/The era of waking