Skip to content
نڤێسین: كاروان صالح ویسى
مامۆستا ل زانكۆیا زاخۆ ـ فه‌كۆلتیا زانستێن مرۆڤایه‌تى
ژ ئه‌نجامێ پێشكه‌ڤتن و ته‌مامبوونا بیردۆز و كاریگه‌رییا وان ل سه‌ر ئێك سیسته‌مه‌كێ نۆى بۆ خواندنێ په‌یدابوو، ئه‌و ژى سیسته‌مێ زانكۆیان بوو. د ئه‌ڤى ده‌میدا نه‌بتنێ زانكۆ جهێ خۆاندن و فێربوونێ بوون، به‌لكۆ ژلایێ شێۆازێ فێربوونێ، رێڤه‌برنێ و سیسته‌میدا جوداهیه‌كا زۆر لگه‌ل قۆتابخانه‌ێن كه‌ڤن هه‌بوون. ل ئیتالیا و باشۆرێ فه‌ره‌نسا، په‌یڤا زانكۆ هه‌مبه‌رى په‌یڤا كۆمه‌له و سه‌ندیكا دهاته بكارئینانن، ژبه‌ركو كومه‌كا خه‌لكێ لدۆیڤ هنده‌ك مه‌رجێن ئه‌و ل سه‌ر رێكه‌ڤتیێن بۆ مه‌به‌سته‌ك تایبه‌ت دگه‌هاندنه ئێك. هه‌ر چاوا بیت ب بۆرینا وه‌ختى په‌یڤا زانكۆ بۆ ده‌سته‌واژه‌یه‌ك تایبه‌ت د سیسته‌مێ خواندنا نۆى دا.
زانكۆ ب ئێك ژ ئه‌ڤان دوو رێكان په‌یدابووینه: (1)، مامۆستایه‌كێ بناڤ و ده‌نگ ژماره‌كا فێرخۆازان لده‌وروبه‌رێن خۆ كومدكرن و فێردكرن. (2)، ژماره‌یه‌كا قۆتابییان خۆ كوم دكر و مامۆستایه‌ك بكرێ دگرت داكۆ فێرى خۆاندن و نڤێسینێ بكه‌ن. ب ڤان هه‌ر دوو قۆناغان دا زانكۆ ب ئازادى هاتنه دامه‌رزاندن. هه‌ژى یه ئاماژێ پێبده‌ین، كه‌نیسه‌یان بۆ ماوێ چه‌ندین سه‌ده‌یان سه‌رپه‌شتى و ئارسته‌كرنا خۆاندنێ ل زانكۆیا كونترۆلكر بوو و بچاڤێن گومانێ به‌رێخۆددان بزاڤێن نۆى یێن خۆاندنێ. ژبه‌ر هندێ، زانایێن ئایینێ مه‌سیحى (ئه‌سقه‌فان)، چه‌ندین مه‌رج بۆ سیسته‌مێ نۆى یێ خۆاندنێ دانابوون وه‌ك :.
1.پێدڤیبوو مامۆستا مۆله‌تا وانه‌گۆتنێ ژ ئه‌سقه‌فان وه‌رگرن.
2. هه‌روه‌سا ئه‌و بابه‌تێن مامۆستایان بۆ وانه گوتنێ هه‌لبژارتن، ئه‌سقه‌فان دیاردكرن.
3. ئه‌نجامدانا تاقیكرنا و دانا باوه‌رنامه‌یان لژێر چاڤدێریا ئه‌سقه‌فان دهاتنه ئه‌نجامدان.
4. ب شێوه‌یه‌كێ گشتى ئه‌سفه‌قان ده‌ست ب سه‌ر هه‌مى كه‌رتێن سیسته‌مێ خۆاندنا نۆى دا گرتبوو و چوو تشت دده‌ستێ مامۆستاێن زانكۆیان دا نه‌بوون. ژبه‌ر هندێ، كه‌نیسێ بڕیار دابوو بتنێ پاپا دشێن بڕیارا دامه‌زراندنا زانكۆیان بده‌تن.
ژبه‌ر هندێ پتریا بابه‌تێن زانستێن مرۆڤایه‌تى وه‌ك ئایینى، زمانێ لاتینى، فه‌لسه‌فه، ماتماتیك لێدهاتنه خواندن و چوو ده‌رفه‌ت بو زانستێن شرۆشتى نه‌بوو. فه‌لسه‌فا زاڵ ل ڤان زانكۆیا فه‌لسه‌فا قوتابخانا (سكولایى) بوو، ماف بۆ گه‌نگه‌ش و هزركرنێ دچوارچوڤێ مه‌سیحیه‌تێ دا هاتبوو دان و ماف بۆ ره‌خنه‌گرتنا زانا و نڤێسه‌رێن كه‌نیسێ نه‌دهاته دان. به‌لێ ل چه‌رخێ چواردێ، رۆلێ ئه‌ڤان قوتابخانه‌یان به‌ره‌ڤ نه‌مانێ چوو، ب تایبه‌تى پشتى ده‌ركه‌ڤتنا ره‌وشه‌نبیریا نۆى یا كو گرنگى ب مرۆڤ، جیهان و ژیانێ ددا. ژبه‌ر پێشكه‌ڤتنێن لڤى سه‌ر ده‌مى دا په‌یدابووین زانكۆ ب رێژه‌یه‌كا باش ل جه و ده‌ڤه‌رێن جودا جودا یێن ئه‌ورۆپا ده‌ركه‌ڤتن. دیارترینا وان زانكۆیا بۆڵۆنیا یا ل ساڵا 1088ێ، ل ئیتالیا هاتیه دورستكرن و دهێته نیاسین ب كه‌ڤنترین زانكۆ ل ئه‌ورۆپا . هه‌روه‌سا زانكۆیا (پاریس)، ئه‌وا ل نیڤا دووێ ژ چه‌رخێ دوازدێ هاتیه دورستكرن. د پێنگاڤێن پێشڤه‌برنا وێ دا ل ساڵا 1200ێ، ب فه‌رمانا شاهێ فه‌ره‌نسا (فلیب ئوغستۆس)، پشكێن زانستى یێن ڤێ زانكۆیێ هاتنه زێده‌كرن. ب شێوه‌یه‌كێ گشتى ئه‌ڤ زانكۆیه ژ چوار كولیژان (پزیشك، یاسا، ئایین و هۆنه‌رى) پێك دهات. هه‌ژى یه بێژێن ئه‌و زانكۆێن پشتى ڤێ زانكۆیێ هاتینه دورستكرن ل سه‌ر هه‌مان سیسته‌م دچوون. هه‌ژى یه بێژین، كه‌ڤنترین زانكۆ ل جیهانێ زانكۆیا قه‌راوینه، ئه‌وا ل ساڵا 859ێ ل وه‌لاتێ مه‌غرب هاتیه دورستكرن.
هه‌ر ژ چه‌رخێ یازدێ زاینى وه‌ره، هنده‌ك قوتابخانه ل ئه‌ورۆپا هه‌بوون، ب رۆلێ زانكۆیان رادبوون،بۆ وێنه، قۆتابخانا (پۆله‌ندى)، كو یاسا ڕۆمانى تێدا دهاته خواندن و هه‌روه‌سا قۆتابخانا (سالرنۆ یا پزیشكى) بوون . ببۆرینا ده‌مى، ئه‌ڤ قۆتابخانه بوونه بناغه بۆ په‌یدابوونا زانكۆیان. ل ده‌سپێكا چه‌رخێ سێزدێ كومه‌كا زانكۆیا ل ئه‌ورۆپا هاتنه دورستكرن، وه‌ك زانكۆیا (ئۆكسفۆرد)، (كامبرێچ)، ل به‌ریتانیا و زانكۆیا (ناپۆلى)، ل ئیتالیا، زانكۆیا پراگ ل ساڵا 1347ێ، ل وه‌لاتێ ، زانكۆیا هیدلبۆرك ل ساڵا 1386ێ كو ئێكه‌مین زانكۆ بۆ ل ئه‌لمانیا. د به‌رده‌وامیا پێشڤه‌چوونا خودا، ل چه‌رخێ چواردێ دا، هنده‌ك زانكۆێن دى ل ئه‌ورۆپا وه‌ك زانكۆیا (كۆلن) ل ئه‌لمانیا هاتنه دورست كرن. ل ساڵا (1500)، نێزیكى (65) زانكۆیان ل ئه‌ورۆپا هه‌بوون.
رێكخستن و رێڤه‌برنا زانكۆیان
ل چه‌رخێ ناڤین دا، كولیژ و ده‌زگه‌هێن فێركرنێ سه‌ربه‌خۆ نه‌بوون، به‌لكۆ به‌شه‌ك بوون ژ زانكۆیان، هه‌ر زانكۆیه‌ك ژ چه‌ند كۆلیژان پێك دهات، بجۆره‌كێ ژمارا فێراخۆازێن زانكۆیان به‌رده‌وام دزێده‌بوونێ دا بوون، بڤێ چه‌ندێ پێدڤى ب دورستكرنا رێكخراوێن جۆراوجۆر هه‌بوون، ژبۆ چاره‌سه‌ركرنا ئاكنجیبوون و خۆاندنێ، هه‌ر كۆلیژه‌ك وانه‌بێژ، ژۆرێن نڤێستنێ و په‌رتوكخانه‌ێن تایبه‌ت هه‌بوون. هه‌روه‌سا بۆ هه‌ر كولیژه‌كێ ژماره‌كا قۆتابى و مامۆستایان هاتنه دانانن. لڤى ده‌میدا، رێژه‌یه‌كا زۆرا زانكۆیا بۆ مه‌به‌ستا فێركرنێ ل سه‌ر حسابا ئه‌سقه‌فه‌كێ، ده‌ره‌به‌گه‌كێ یان بارزگانانن دهاتنه دورستكرن. بو نموونه، ل ساڵا 1257ێ، كولیژا سۆربوون، ژلایێ (ڕۆبه‌رت سۆربون)، قه‌سیسێ شالۆیسى یێ نه‌هێ هاته دورستكرن، قۆتابى لدۆیڤ پیڤه‌رێن وه‌لاتى و نه‌ته‌وه‌یى وه‌ك فه‌ره‌نسا، ئیتالیا، ئه‌لمانیا،ئه‌سپانیا وه‌رگرتبوو. كێم جاران رێكدكه‌فتن فێرخۆاز ل ئێك زانكۆ بخۆینتن، به‌لكۆ پێدڤیبوو ل سه‌ر فێرخۆازى تا زانكۆیێ بدوماهیك بینتن بچیتن چه‌ند زانكۆیان.
هه‌ڤركى و ناكۆكى دناڤبه‌را ملله‌تێن (فێرخۆازان) دا، زۆر تۆند بوو هه‌تا دگه‌هشتێ ئاستێ شه‌ر و پێكدادانانن، مامۆستا و فێرخۆازان، هه‌مان مافێ قه‌سیسان هه‌بوو، واته هه‌مان مافێن زه‌لامێن كه‌نیسه‌یان هه‌بوو، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كێ تاوانه‌ك یان سه‌رپێچیه‌ك به‌رامبه‌رى دادگه‌ها كه‌نیسێ كربایه، دا هێته دادگه‌هكرن، ڕاگرێن كۆلیژان دادگه‌هه‌كا تایبه‌ت دناڤ ئاڤاهیێ كۆلیژێ دا دورست دكر بۆ دادگه‌هكرنا ئه‌ڤان جۆره كه‌سان، هه‌ر كۆلیژه‌كێ زیندانه‌كا تایبه‌ت هه‌بوو، تێدا ئه‌ندامێن خۆ یێن حوكمێ گرتنێ ل سه‌ر هاتیه دان زیندان دكرن وه‌ك چه‌وا ئه‌سقف و دیران دادگه‌ه و زیندانێن خۆ یێن تایبه‌ت هه‌بوون، ژبلى مامۆستاێنبسپۆر دبیاڤێ قانۆن و پزیشكى دا، پتریا مامۆستاێن زانكۆیان ژ ره‌هبانێن دۆمه‌نیكان و فره‌نسیسان بوونن له‌وڕا ده‌ست ب سه‌ر خۆاندنا بلندا چه‌رخێ ناڤین دا گرتبوو.
پرۆگرامێن خۆاندنێ
سیسته‌مێ خۆاندنێ یێ كه‌ڤن ب دوو ره‌نگان بوو: پرۆگرامێ سییانى یان چواری. ب پرۆگرامێ سییانى، فێرخوازان ده‌ست ب سێ بابه‌تێن ئه‌ده‌بى، كۆ ئه‌و ژى رێزمان، ره‌وانبێژى و لۆژیك (كه‌تۆارى)، كو به‌رامبه‌رى به‌كالۆریۆسا ئادابا ئه‌ڤرۆ بوو. پشتى هینگێ، پرۆگرامێ چوارى دخۆاند كو ژ زانستێن ژماردن، ئه‌نده‌زیارى، مۆسیقه و گه‌ردۆناسى پێكدهاتن، كۆ به‌رامبه‌رى به‌كالۆریۆسا زانستى یا ئه‌ڤرۆ بوو. لگه‌ل زێده‌بوون و پێشڤه‌چوونا جۆرێن خواندنێ ل زانكۆیان، ب به‌رده‌وامى سیسته‌مێ سییانى و چۆارى مانه پاڕاستى. ژبه‌ركو په‌رتووك ب ده‌ست دهاتنه نڤێسین، ژمارا په‌رتووكان كێم بوو و تاقیگه‌هـ ژى نه‌بوون. لڤى ده‌مى دا، پێدڤیبوو قۆتابيێ زانكۆيێ ب باش گوهێ خۆبده‌ت مامۆستاێن خۆ و هزره‌كا بهێز هه‌بیت گرنگترین كارێن زانكۆیان لڤى ده‌مى دكرن خۆ راپێچان بوو ب سیفه‌تێن پیرۆز، كۆ كاره‌كێ زۆر كاریگه‌ر كريیه ل سه‌ر پێشكه‌فتنا ئه‌ورۆپا.
Post Views:
0