نڤێسین: محمد على قصاب
ژێده‌ر: www.eqtibas.com/author/60
وه‌رگێران ژ زمانێ عه‌ره‌بى بۆ زمانێ كوردى: كه‌مال سلێڤانه‌ى
ئه‌لبێر كامۆ، دهێته هژمارتن ئێك ژ بلیمه‌ترین فیلۆسۆفێن چه‌رخێ بیستێ، یاخیبوون و عه‌به‌س ژ گرنگترین بابه‌تێن فه‌لسه‌فا وى بوون. گه‌له‌ك فیلۆسۆفان ب درێژاهییا دیرۆكێ، بابه‌ت ئێخستینه به‌ر باس و ڤه‌كۆلینان ژ ئه‌وان بابه‌تان: هه‌ڤدژییا جیهان و هه‌بوونێ، مه‌ره‌ما سه‌ره‌كى ژ هه‌بوونێ، په‌یوه‌ندیا دگه‌ل ئازادیێ، نرخاندنا مرۆڤى و ڕۆلێ وى د جیهان و جڤاكیدا. ئه‌ڤ چه‌نده ژى پتر د چه‌رخێ بیستێدا به‌رجه‌سته‌بوو، چه‌رخێ پێشكه‌ڤتنا ته‌كنۆلۆژى، چه‌رخێ شه‌رێن مه‌زن و كاره‌ساتان. هزرێن كامۆى لسه‌ر هزرێن خواندنگه‌هێن فه‌لسه‌فى یێن هه‌ڤچه‌رخ هاتبوون دانان، كو ئه‌و هزر هێڤێنێ بیروبۆچوونێن وى بوون.
لده‌ستپێكا گۆتارا خوه، لسه‌ر عه‌به‌سێ كامۆ ڕژدیێ لسه‌ر ماهییه‌تا ژیانێ وه‌كو پرسه‌ك سه‌ره‌كى د فه‌لسه‌فێدا دكت. د ئه‌ڤێ گووتارێدا كامۆى دڤییا ل نێرینه‌ك كویر د په‌یوه‌ندییا هه‌یى دناڤبه‌را هه‌بوونا عه‌به‌سى و هه‌ستێ عه‌به‌سى ب ژیانێ و خوه‌كوشتنێ، هیڤى، ئازادى و باندۆرا وێدا بكت. كامۆى هه‌ولدا د ئه‌وان ئه‌گه‌ران بگه‌هت یێن كو مرۆڤى بۆ خوه‌كوشتنێ پالددن و د ئه‌نجامدا گه‌هشته تێگه‌هێ هه‌ستێ عه‌به‌سى، ئه‌ڤ چه‌نده خۆیا دبت ده‌مێ هه‌ڤدژى دناڤبه‌را مرۆڤى و ژینگه‌ها ده‌رڤه دا په‌یدادبت یان وه‌كو وێ لێكچوونێ ب نموونه‌یا (ئه‌كته‌ر و دیكور). ئه‌گه‌ر مرۆڤى شیا كه‌توارى ب شێوه‌یه‌ك باش شرۆڤه بكت، دێ هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ د كه‌توارێ خوه گه‌هت و پێ ڕازى بت، به‌روڤاژى هه‌كه‌ر د كه‌توارى نه گه‌هشت و نه‌شیا شرۆڤه بكت، دێ هه‌ستێ بیانیبوونێ لده‌ڤ په‌یدابت و بیانى دێ خوه بینت و ئێدى دێ پرسا گرنگییا هه‌بوونا وى خوه ل سه‌رى دت و دێ پرست: ئه‌رێ ژیان ب به‌رهندێ دكه‌ڤت كو ئه‌ز بۆ بژیم ؟
لڤێرێ هه‌ستێ عه‌به‌سى په‌یدادبت، ل وێ چركه‌یا كو مرۆڤ هه‌ست ب ڤالاهییێ ژ وه‌ستیان و ژیانا ڕۆژانه دكت، ژبه‌ركو د ئه‌ڤێ چركه‌یێدا هشا مرۆڤى نه‌شێت د مه‌ره‌ما ژیانا ڕۆژانه بگه‌هت و زنجیرا ڕه‌فتارێن نۆرمال و ڕۆتینى دهێته ڤه‌قه‌تیان و د ئه‌ڤێ چركه‌یێدا كامۆ دبێژت: (هشا مرۆڤى یا ڕاوه‌ستیایى، ده‌ست ب لڤینێ دكت).
ده‌م فاكته‌ره‌كێ دییه بۆ عه‌به‌سێ، ژبه‌ركو مرۆڤ بۆ ئاینده‌ى دژیت، وه‌سان هزر دكت كو ده‌م یێ دبت دوژمنێ وى، ده‌ربرینا كامۆى بۆ ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌وه ب نموونه‌یا (شۆره‌ش و خوه‌ڕاگرییا جه‌سته‌یى، به‌رامبه‌ر باندۆرا ده‌مى).
گاڤا دووێ ئه‌وه، ده‌مێ مرۆڤ هزر دكت كو ژ كه‌توارێ خوه یێ بیانییه، مه‌زنیا جیهانێ و هاڤیبوونا وى به‌رچاڤ دبت. ژبلى كو مرۆڤ هنده‌كێ ژ نه‌مرۆڤایه‌تیێ دناڤ خوه دا ڤه‌دشێرت، ئه‌و نه مرۆڤایه‌تییا كو د چوارچووڤێ ڕه‌فتار و بزاڤێن مرۆڤیدا دیاردبت. ئه‌و نه‌مرۆڤایه‌تییه ڕویێ ڕاستییێ مرۆڤى ژلایێ فیسیۆلۆژى نیشانددت، لڤێرێ دیسان عه‌به‌س بۆ مه دیاردبت، مرنا مرۆڤى و ڕاستا مرنێ بارێ عه‌به‌سێ گرانتر دكت.
كامۆ مژویلى پرسا ئه‌قل، هزر و بینداریكرنا جیهانێ بوو، بینداریكرنا جیهانێ ب بۆچوونا مرۆڤى ژ تێكه‌لكرنا زانینا مرۆڤى دگه‌ل تێگه‌هێن به‌رده‌ست پێكدهێت. به‌لێ هه‌ڤدژییه‌ك دناڤبه‌را مرۆڤێ هزر دكت كو ئه‌و دزانت و دناڤبه‌را مرۆڤى و زانینا مرۆڤى یا كه‌تواریدا هه‌یه. مرۆڤ نكارت پشتا خوه بۆ گه‌هشتنێ ب زانینا ته‌مام ب نموونه‌یێن داهێنانێ، وه‌ك (ئه‌ده‌ب و نیگاركێشى…هتدد) ببه‌ستت، ژبه‌ركو تشته‌ك گریمانه‌ییه هه‌روه‌سا زانست ژى، ژبه‌ركو زانست بتنێ دكارت دیارده‌یێن ده‌ستنیشانكرى ژ ئێك ڤاڤێرت و بهژمێرت. بۆ زانین كامۆى جیهان وه‌ك دیارده‌یه‌ك نه‌ئه‌قلانى دهژمارت، نه‌كو دیارده‌یه‌ك عه‌به‌سى. عه‌به‌س ئانكو لێكدانا ئه‌ڤێ نه‌زانینێ ب جیهانێ ب تێهنیبوونا دناڤ مرۆڤیدا بۆ ڕونبوونێ ئه‌وا دناڤ ڕۆحا مرۆڤى دا گازى دكت. عه‌به‌س ژ دایك دبت ژ لێكدانا حه‌زا مرۆڤى بۆ خوه‌شییێ و هه‌تا دگه‌هته ئه‌قلانییا جیهانێ ژلایه‌كێ ڤه و نه‌ئه‌قلانییا بێ ده‌نگ یا ئه‌ڤێ جیهانێ ژلایه‌كێ دیتر ڤه. ب ئه‌ڤى ئه‌نجامى كامۆ ب بۆچوونا خوه دژى گه‌له‌ك خواندنگه‌هێن فه‌لسه‌فێ بوو، ئه‌و خواندنگه‌هێن كو ڕژدى لسه‌ر وێ بۆچوونێ دكرن، كو هه‌ر تشتێ هه‌یى ئه‌قلانییه و مرۆڤ دشێت برێكا ئه‌قلى تێبگه‌هت.
پشتى كامۆى ب درێژى تێگه‌هێ عه‌به‌سێ شرۆڤه‌كرى ئاماژه دا وێ یه‌كێ، كو هه‌ستكرن ب عه‌به‌سێ ل ده‌مێ مرۆڤ ل ڕاستیان و كاریگه‌ریێن وێ یێن ئێكانه‌یى دگه‌رت دیاردبت، دیسان د به‌راوردكرنێ دناڤبه‌را ڕۆژه‌ڤ و كه‌تواریدا دیاردبت. هه‌روه‌سا كامۆ دبێژت: كو عه‌به‌س ناهێت ڤه‌شارتن نه دناڤ مرۆڤى و نه ژ ده‌رڤه‌یى مرۆڤى، به‌لێ د تێكه‌لكرنا هه‌ر دوویاندا عه‌به‌س دژه‌یێ هه‌ڤپشك و ئێكانه‌یه. پاشان كامۆى ئه‌ڤ بۆچوونه پێشئێخست و گه‌هشت جۆره ئێكگرتنه‌ك سێ لایه‌نى (عه‌به‌س، هشێ مرۆڤى و جیهان). هه‌گه‌ر ئه‌م ئێك ژ وان هه‌ر سێیان لابدن دێ بت ئه‌گه‌رێ ژبه‌ر ئێك چوونا ئه‌ڤێ ئێكگرتنێ، لێكدان یان ب هه‌ڤره چوونا ئه‌ڤان ئالیان دێ بت ئه‌گه‌رێ نه‌مانا هێڤیان، لادانا به‌رده‌وام و نه‌رازیبوونێ. هه‌گه‌ر مه شیا ئه‌ڤان كاودانان ده‌رباز بكن، عه‌به‌س نامینت ژبه‌ركو پێككرن مه دگه‌هینت ئێك و عه‌به‌س ب ڕێژه‌یا نه‌پێككرنا مه دهێته پیڤان. ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ كامۆ ئه‌نجامه‌ك گرنگ بده‌ستڤه دهینت، ئه‌و ژى ئه‌وه كو ئه‌زموونا عه‌به‌س و خوه‌كوشتنێ دوو گۆتنێن نه‌هه‌ڤبه‌ر و سازانن، ژبه‌ركو مرۆڤێ گه‌هشتیه وێ چه‌ندێ كو هه‌بوون عه‌به‌سه، دبینت كو وانا ژیانێ د هه‌ڤركیا به‌رده‌وام دناڤبه‌را ئه‌قل و كه‌توارێ ژێ مه‌زنتر دایه.
لدویڤ ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئختیزال و ئاسانكرنا كه‌توارى ڕامانا هه‌ژاركرنا مرۆڤى بۆ خوه‌یه، ب دیتنا كامۆى ئه‌نجامێ سه‌ره‌كى یێ عه‌به‌سێ ئه‌وه كو هشیاریا مرۆڤى هێدى هێدى بلند بكت، دا دیده‌ڤانییێ لسه‌ر وێ ڕاستیا كو پێ هه‌ڤركیا جیهانا ژ وى پێشكه‌ڤتیتر بكت. به‌لێ عه‌به‌س وه‌كو تێگه‌هـ كامۆى ئاماژه‌دایه وێ چه‌ندێ، كو ڕێخوه‌شكه‌ره بۆ ژناڤبرنا هه‌مى ده‌لیڤێن مرۆڤى بۆ ئازادییا ڕوون و ئه‌زه‌لى ئه‌وا كو ئاین باس دكن. به‌لێ ئازادییا ڕه‌فتارێ به‌رجه‌سته دكت و ژێ وه‌ردگرت، پشتى گه‌هشتن ب عه‌به‌سێ مرۆڤ دڤان تشتان دگه‌هت، ئازادییا مه‌زن ئه‌و ئازادییا هه‌بوونێیه، ئه‌و ئازادیا خزمه‌تا بنه‌مایێن ڕاستیێ دكت.
ژێده‌رێ ئازادییا ناڤخوه‌یى یا مرۆڤێ عه‌به‌سى، ژ ئه‌وێ چه‌ندێ په‌یدادبت ژ تێگه‌هشتنا وى كو چ تێگه‌هـ بۆ چاڤه‌رێكرنا دورستبوونا بۆیه‌ران د ئاینده‌یدا نینن و زڤرین بۆ وێ تێگه‌هشتنا ئاشكه‌را بۆ ڕه‌ڤینێ ژ خه‌ونێن ڕۆژانه، ئه‌و تێگه‌هشتنا كو ده‌ستبه‌ردان بۆ ئازادییا عه‌به‌سى نه‌هێته‌كرن. ب دیتنا كامۆى گه‌هشتن ب عه‌به‌سێ پێدڤى ب گوهورینا چه‌ندایه‌تیێیه و ئه‌زموونا هه‌بوونێ ب جۆرییه یان ب دیتنه‌كا دى كو مرۆڤى ب شێوازه‌كێ باشتر نه‌ژیت، به‌لێ د چركه‌یێن پتر دا بژیت. ئه‌ڤ چه‌نده دبت ئه‌گه‌ر كو مرۆڤ هه‌ست ب ژیان، یاخیبوون و ئازادیێ ب به‌رزترین شێوه بكت.
هه‌ر وه‌كو مه گۆتى، عه‌به‌س د هه‌بوونا مرۆڤیدا خوه دیاردكت، ب شێوازێ كو هش و ئه‌قلى بۆ چالاكى و كاران پال بدت، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ چه‌نده ژى ژ ئه‌گه‌رێ ئازادییا ناڤخوه‌یى په‌یدادبت. ژ لایه‌كێ دیتر كامۆى ل كاریگه‌ریا عه‌به‌سێ لسه‌ر ئه‌خلاقێ مرۆڤى پرسى و چاوانیا پێگڤه‌ژیانا عه‌به‌سێ دگه‌ل ئه‌خلاقى، د ئه‌نجامدا گه‌هشته وێ چه‌ندێ كو د شیانێن مرۆڤێ عه‌به‌سى دایه ب ئه‌خلاقێ خوداوه‌ندى بتنێ ڕازى ببت. ئه‌و ئه‌خلاقێ خوه‌دێ لسه‌ر سه‌پاندى، به‌لێ ده‌رباره‌ى جۆرێن دى یێن ئه‌خلاقى كامۆ دبێژت: بتنێ ئه‌و شێوازه بۆ دیتنا به‌هانه‌یان بۆ كه‌سایه‌تییێ و ئه‌و بخوه نه پێدڤى ب به‌هانه‌یانه، به‌لێ د هه‌مان ده‌مدا ئه‌و بێ خوه‌دێ دژیت. شاشیه‌ك مه‌زنه مرۆڤ وه‌سان هزر بكت كو عه‌به‌س ڕێكێ ددت ب هه‌ر ڕه‌فتاره‌كا مرۆڤ بكت، ژبه‌ركو عه‌به‌س هه‌ر وه‌كو كامۆ دبێژت: عه‌به‌س وه‌ها دكت، كو ئه‌نجامێ ڕه‌فتاران وه‌كو هه‌ڤ بن.
تێگه‌هێ ئه‌خلاقى لسه‌ر بنه‌مایه‌كێ هاتیه دامه‌زراندن، ئه‌و بنه‌ما دبێژت كو ڕه‌فتار ئه‌گه‌رێ ئه‌نجامانه یان ئه‌ڤ تێگه‌هێ هه‌نێ بۆ ئه‌خلاقى دێ به‌هانه‌یان بۆ بینن و دێ پێ ڕازى بن یان ژى پێ ڕازى نابن، به‌لێ عه‌به‌س به‌روڤاژى ئه‌ڤێ چه‌ندێ یه و دگه‌ل هندێ یه كو ئه‌م ب ئه‌نجامێن ڕه‌فتاران ب شێوه‌یه‌كێ ئاسان و هێواش ڕازى نابن. كامۆ دبێژت: هه‌موو ئه‌زموونێن هه‌بوونێ وه‌كهه‌ڤن، ئه‌ڤجار هه‌گه‌ر مرۆڤى هشیاریه‌ك ئاشكه‌را هه‌بت دێ هه‌موو ڕه‌فتارێن وى د خزمه‌تا ویدا بن. به‌روڤاژى ئه‌ڤێ چه‌ندێ ڕه‌فتاریێن وى دێ ژێده‌رێ ئاریشه‌یان بن بۆ وى و به‌رپرسیاریه‌تى دكه‌ڤت سه‌ر وى بخوه و نه لسه‌ر كاودانان. بێ ئومێدى و هشیارى ژ وان ساخله‌تانن یێن كو كامۆ مرۆڤێ عه‌به‌سى پێ بناڤ دكت، ژبه‌ركو ئه‌و هه‌ست ب نه‌خوه‌شیا په‌یدابوویى ژ ئه‌نجامێن ڕه‌فتارێ یان كاره‌كێ بجه نه‌هاتى ناكت. لڤێرێ كامۆى د شرۆڤه‌كرنێن خوه دا پشتبه‌ستن ب كه‌سایه‌تیا (دون جوان) كر. ئه‌وێ ب تێگه‌هشتنه‌ك ئاشكه‌را دزانى كو بتنێ داخبارییه‌ك نۆرماله كو نه هێڤییه ژبۆ تێگه‌هشتنێ ب عه‌شقه‌ك ته‌مام و ئایدیالى، ب دیتنا كامۆى دیارده‌یه‌ك هه‌یه عه‌به‌سیێ ڕوون و ئاشكه‌را دكت، ئه‌و ژى شانۆیه و شانۆیا دهێته زارڤه‌كرن لسه‌ر ده‌پێ شانۆیێ بتنێ ئه‌و خودیكه و هه‌بوونا عه‌به‌سێ به‌رۆڤاژ دكت. د ده‌مێ چه‌ند ده‌مژمێراندا و ل جهه‌كێ گرتى ئه‌كته‌ر هه‌ولددن بۆیه‌ر و ڕویدانان به‌رجه‌سته بكن، ئه‌و به‌راوردكرنا بیرمه‌ندكار بۆ دكت دیار و ئاشكه‌رایه وه‌كى ژیانا مرۆڤى، ده‌مه‌ك ده‌ستنیشانكرى هه‌یه و د چوارچووڤێ جیهانه‌ك پێشكه‌ڤتیتر ژ وى برێڤه دچت. نموونه‌یه‌ك دى هه‌یه كامۆ باس ژێ دكت، ئه‌و ژى (قه‌هره‌مان، رزگاركه‌ر یان مغامر) ئه‌ڤ مرۆڤه بخوه مه‌به‌سته، ژبه‌ركو ئه‌و خودانێ بریارێ یه و هه‌ر تشتێ بڤێت دێ كت، دا كو د ژیانا خوه دا بگه‌هتێ بێ كو پشتبه‌ستنێ ب ئێكه دى بكت. ڕزگاركه‌ر یان مغامر بۆ گه‌هشتنێ ب ئارمانج و هێڤیێن كو پتر ژ یێن مرۆڤێن دى كار بۆ دكن، شیان و مه‌زناتیا خوه بۆ گه‌هشتن ب ئه‌ڤان ئارمانجان باش دزانت و كه‌سانێن عه‌به‌سى ئه‌و كه‌سن یێن كو ب ڕوونى و ئاشكه‌رایى هزر دكن. شیانێن خوه دزانن و خوه ب هێڤییا هێڤیانڤه ناهێلن، ده‌مێ كامۆ گه‌هشتیه شرۆڤه‌كرنا عه‌به‌سێ و داهێنانێ بۆ دیاربوو كو كارێ داهێنانێ (كه‌ڤال، پارچه‌كا مۆزیكێ و ڕۆمان) هندێ ددت كو كێمتر ددت، هه‌ر وه‌كو لده‌ستپێكێ هاتییه پێشبینیكرن. ئه‌ڤ یه‌كه ب دیتنا كامۆى بۆ ئه‌وێ چه‌ندێ دزڤرت، كو جیهان نه ئه‌قلانییه و بینداریا جیهانێ ب ئه‌قلى ناهێته‌كرن ژبه‌ر هندێ كارێ داهێنانێ یێ بلیمه‌ت لادانا ساخله‌تێن هزرا دكت و دگه‌ل ئه‌وێ چه‌ندێ یه كو بتنێ هێزه‌كه ژبۆ لڤینا ئه‌قلى و دبت ئه‌گه‌رێ گهورینا ڕۆخسارێ ده‌رڤه یێ دیارده‌یان و گهورینا وێ بۆ نموونه‌یان.
داهێنه‌رێ عه‌به‌سى دوو ئارمانجان د ئێك ده‌م دا بكاردهینت، ژ لایه‌كێ ڤه ڕازى دبت و ژ لایه‌كێ دیڤه ڕازى نابت. هه‌ر وه‌كو كامۆ دبێژت: یێ داهێنه‌ر دڤێت ڤالاهییان ڕه‌نگ بكت. داهێنان ئانكو فۆرمه‌كێ بدییه قه‌ده‌رێ و هه‌گه‌ر مرن بۆ ڕامانا دووماهیكێ بۆ هه‌موو كارێن داهێنه‌رى، لڤێرێ ژیانا وى دبت ڕۆناهیه‌كا گه‌ش و درژت سه‌ر به‌رهه‌مێن وى. ل دووماهییا تێهزرینێن وى لسه‌ر عه‌به‌سێ كامۆ بیرا مه ل چیرۆكا (سیزیف) دهینت. كو ب هاریكاریا وێ كاریگه‌ریا عه‌به‌سێ لسه‌ر هه‌بوونا مرۆڤى بینداركر. ژلایه‌كێڤه ل سه‌ر ده‌رد و ژانێن (سیزیف) ل بن دلوڤانیا به‌رێ مه‌زن. (ئه‌ڤه‌یه ئه‌و جیهانا هه‌ماهه‌نگ، ئه‌وا كامۆى به‌رى نوكه باس دكر) و ژلایه‌كێ دیڤه ئه‌قلێ ئاشكه‌را یێ كو هاریكار ژبۆ به‌رهه‌نگاربوونا ئه‌ڤێ جیهانێ، ئه‌و بلندتر دبت ژ قه‌ده‌رێ و ب تێگه‌هشتنا وى كو ئه‌و ڕێكه و ئه‌و خوه‌دى بریاره. كامۆ (سیزیف)ى، وه‌سان ددت خویاكرن كو مرۆڤه‌كێ به‌خته‌وه‌ره، ژبه‌ركو هه‌مى كاودانێن دژوار ئه‌وێن تێدا ده‌رباس بووى دزانى و ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ شیا خوه بلندتر ببینت و سه‌ربكه‌ڤت.
پشتى شرۆڤه‌كرنا تێگه‌هێ عه‌به‌سێ، كامۆ گه‌هشته سێ ئه‌نجامان: هشیاریا ئاشكه‌را ئه‌وا هاریكاریا مرۆڤى سه‌خمه‌راتى به‌رهه‌نگاریكرنا جیهانێ دكت، ئازادیا ناڤخوه‌یى و فره ئه‌زموونیا هه‌بوونێ. د چوارچووڤێ كارێ ئه‌قلى و د هشیاریا عه‌به‌سیدا مرۆڤ بۆ یاسایێن ژیانێ دزڤرت و لڤێرێ ئه‌و فه‌رمانا به‌رى نوكه ئه‌وا پالده‌ر ژبۆ مرنێ ڕامانا هه‌بوونێ بده‌ستخوه‌ڤه دهینت، لڤێرێ لادانا بریارا خوه‌كوشتنێ دكت. هه‌ستكرن ب عه‌به‌سێ ئه‌وا په‌یدادبت ژ ئه‌نجامێ كارێ هشا مرۆڤى و ده‌رفه‌تێ په‌یدادكت كو مرۆڤ بوهایێ خوه بزانت، ئه‌ڤه تشته‌كێ ده‌ستپێكییه یان مه‌رجه‌كێ ده‌ستپێكییه بۆ تێگه‌هه‌كێ دى و كامۆى لسه‌ر كار دكر، ئه‌و ژى یاخیبوونه. ده‌مێ بۆ مرۆڤێ عه‌به‌سى هش هشیار دبت، هه‌بوون و نه‌زانینا چاره‌نڤێسێ مرۆڤى و زۆلما وى ئاشكه‌را دبت. ئه‌ڤ چه‌نده‌یه كو یاخیبوون ژێ په‌یدادبت، ئه‌و یاخیبوونا ئارمانجا وێ گهورین. ب دیتنا كامۆى ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى یێ یاخیبوونێ ئه‌وه كو مرۆڤ بۆنه‌وه‌ره‌كێ ئێكانه‌یه ئه‌وێ نه‌رازى كو وه‌كو خوه بمینت. مرۆڤێ یاخى ئه‌و مرۆڤه ئه‌وێ دبێژت: نه، سه‌ره‌رایى ئه‌ڤێ (نه) یا هه‌نێ، ئه‌وا ده‌ربرینێ ژ (نه) یا وى یا به‌رهه‌نگارییێ بۆ سیسته‌م و هنده‌ك كارێن دى دكت. د هه‌مان ده‌مدا دانپێدانێ ب هه‌بوونا هنده‌ك لایه‌نان دكت، كو هاریكاربوون كاودانێن نێگه‌تیڤ ده‌ربازى ژیانا وى ببن. پێكهاتێ یاخیبوونێ بوهایه‌كێ ده‌ستنیشانكرییه، مرۆڤێ یاخى به‌رهه‌نگاریا هه‌ر تشته‌كێ كو بۆ وى نه ب مفا و ب زه‌ره‌ر دكت.
به‌لێ وه‌رارا یاخیبوونێ ساخله‌تێ كومینه‌یى لسه‌ر زێده دكت، ژبه‌ركو كامۆ گه‌هشته وى ئه‌نجامى ب نموونه‌یا به‌ندێ ل سه‌ر خاوه‌نێ خوه یاخیبووى. به‌ندایه‌تى ل ه‌ر سیسته‌مێ دان ب مافێن كۆمه‌له‌ك مرۆڤان نه‌كت، كۆمه‌لا مرۆڤێن چه‌وساندى، لڤێرێ زات ئه‌و جهێ یاخیبوون ل سه‌ر كرى ژ ده‌ستددت، چونكى بوها د قازانجێ هنده‌ك مرۆڤان دایه. لڤێرێ كامۆ تێگه‌هێ یاخیبوونێ ژ كینێ دویر دئێخت، ژبه‌ركو كین ژێده‌رێ وێ حه‌سیدییه و حه‌سیدى هه‌ر ده‌م ئاراسته‌كرییه دژى ئه‌وان بابه‌تان ئه‌وێن حه‌سییدێ دروست دكن، به‌لێ یاخیبوون د سه‌نگه‌رێ به‌رگیریكرنێ ژ بیرو بۆچوونان دایه، مرۆڤێ یاخى به‌رگیریێ ژ خوه و ژ ئێكه‌تیا كه‌سایه‌تیا خوه دكت و داخوازا ڕێزگرتنا وێ كه‌سایه‌تیێ دكت. ب ئه‌ڤى ئاوایى كامۆ گه‌هشته وى ئه‌نجامى، كو كین هه‌لگرێ ده‌ستپێكه‌ك نیگه‌تیڤه. به‌لێ یاخیبوون لایه‌نێن پۆزه‌تیڤ بخوه‌ڤه دگرت، ب ئه‌ڤێ هزرێ كامۆ هه‌ڤدژى بیرو بۆچوونێن هنده‌ك فیلۆسۆفانه ئه‌وێَن گیانێ یاخیبوونێ و كین وه‌ك هه‌ڤكرین. ده‌مێ كامۆى ژ ئالییێ جڤاكیڤه ل تێگه‌هێ یاخیبوونێ نێرى، گه‌هشته ئه‌وى ئه‌نجامى و ب دویر زانى كو یاخیبوون د جڤاكێن نه وه‌كهه‌ڤ یان د جڤاكێن یه‌كسانیه‌ك ڕه‌ها تێدا په‌یداببت، ژبه‌ركو یاخیبوون د جڤاكێن كو وه‌كهه‌ڤیا كه‌توارى تێدا به‌رزه ل پشت وه‌كهه‌ڤیا تیۆرى یا ڤه‌شارتى په‌یدادبت. ژبلى ئه‌ڤێ چه‌ندێ یاخیبوون تایبه‌ته ب مرۆڤێ زانا و هشیار، نه‌كو یێ نه‌زان، مرۆڤه‌ك مافێن خوه بزانت. ژبه‌ر هندێ مه‌حاله مرۆڤێ یاخى د كۆمه‌لگه‌هێن ده‌ستپێكیدا په‌یداببت. ژبه‌ركو ڕه‌وشت و تیتال، چیڤانوك و شرۆڤه‌كرنا دیارده‌یێن ژیانێ ل سه‌ر بنه‌مایێن ئاین و پیرۆزیانه. كامۆ دبێژت مێژوو و بۆیه‌رێن وى مرۆڤى نه‌چار دكن. كو یاخیبوون ئێكه ژ ساخله‌تێن مرۆڤێ خوه‌دان پره‌نسیپه، ژبه‌ركو ئه‌و كه‌توارێ مێژوویى یێ مرۆڤایه‌تییێ یه و نابت مرۆڤ ژ ئه‌ڤى دورهێلى بره‌ڤت، به‌لێ پێدڤییه مرۆڤ بوها و ئه‌زموونان ببین هه‌تا كو د خزمه‌تا مرۆڤایه‌تییێدا بت. ئێك ژ بوهایێن یاخیبوونێ ئه‌وه كو بانگا هه‌بوونا جڤاكه‌كێ مرۆڤایه‌تى دویر ژ پیرۆزیان بكت، هه‌تا مرۆڤ بژیت پێدڤییه یاخى بت، به‌لێ ب مه‌رجه‌كێ كو سینورێ هه‌بوونا ڕاسته‌قینه یا مرۆڤان ده‌رباز نه‌كت.
گه‌هشتن ب عه‌به‌سا هه‌بوونێ و نه ئه‌قلانییا جیهانێ ده‌ستپێكا یاخیوونێ یه، به‌لێ د باردوخێ عه‌به‌سیدا ئازار دێ كه‌سایه‌تى بت، به‌لێ د باردوخێ یاخیبوونێدا ئازار كۆمه‌لى یه. هه‌گه‌ر مه یاخیبوون لده‌ستپێكا خوه ب گۆتنا (ئه‌ز یاخیمه، ئانكو ئه‌ز یێ هه‌یم) پێناسه‌كر، ب پێشكه‌ڤتنا یاخیبوونێ به‌ر ب كۆمه‌لبوونێ ئه‌م دكارن ب ئه‌ڤێ واتایێ ده‌ربرینێ ژێ بكن (ئه‌ز یاخیمه، ئانكو ئه‌م یێن هه‌ین)، كامۆى گه‌له‌ك جۆرێن یاخیبوونێ ده‌ستنیشانكرن و بۆ هه‌ر ئێكێ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندى دیاركرن:
1ـ یاخیبوونا میتافیزیكى: ئه‌و یاخیبوونه، ئه‌وا مرۆڤ دژى چاره‌نڤێسێ خوه و گه‌ردوونى به‌رپا دكت، هه‌گه‌ر به‌نده لسه‌ر باردوخێ خوه یاخى ببت، لێ یاخیبوونا میتافیزیكى دژى قه‌ده‌را مرۆڤییه، ژبه‌ركو مرۆڤ وێ چه‌ندێ ڕادگه‌هینت كو ژلایێ ئافرێنه‌رى ڤه یێ هاتییه خاپاندن. لڤێرێ كامۆ ئاماژێ ب بابه‌ته‌ك گرنگ ددت: هه‌ر وه‌كو به‌نده‌یێ ل دژى خودانێ خوه یاخیبووى و دانپێدانێ ب هه‌بوونا خودانى و ده‌ستهه‌لاتا وى لسه‌ر دكت، هه‌روه‌سا یاخیبوونا میتافیزیكى یاخیبوونێ لسه‌ر وێ هێزێ دكت، ئه‌وا كۆنترۆلا ده‌ستنیشانا ئاراسته‌یێ وى دكت. لڤێرێ هه‌بوونا ئه‌ڤێ هێزێ په‌سه‌ند دكت، ژ ئه‌ڤێ یه‌كێ ئه‌م دكارن بگه‌هن وێ بۆچوونێ كو یاخیبوونا میتافیزیكى ئیلحادێ بخوه‌ڤه ناگرت. یاخیبوونا میتافیزیكى ئینكارا هێزا مه‌زن یا خوداوه‌ندى ناكت، لێ به‌رهه‌نگار دبت.
2ـ یاخیبوونا مێژوویى: ئارمانجا سه‌ره‌كى یا ئه‌ڤێ یاخیبوونێ ئازادى و دادپه‌روه‌رییه، ئه‌ڤ یاخیبوونه ساخله‌تێ زالبوونێ لسه‌ر ده‌م و مێژوویێ ب مرۆڤى دبه‌خشت. كامۆى تێگه‌هێ یاخیبوونا شۆره‌شگێرى جوداكرییه، ژبه‌ركو شۆره‌ش ژ هزرێ په‌یدادبت، به‌لێ یاخیبوون بزاڤه‌كه ژ ئه‌زموونه‌كا كه‌سى ده‌ستپێدكت و دگه‌هت هزرێ. كامۆ دبێژت: مرۆڤایه‌تییێ هێشتا شۆره‌شێن ڕاسته‌قینه نه دیتینه، ژبه‌ركو شۆره‌شێن ڕاسته‌قینه ئارمانجێن خوه بۆ گه‌هشتنێ ب ئێكگرتنه‌كا سه‌رتاسه‌رى و دووماهیكه‌كا مسۆگه‌ر بۆ مێژوویێ ددانن، به‌لێ ئه‌و شۆره‌شێن هه‌تا ڕۆژا ئه‌ڤرۆ په‌یدابووین بتنێ یێن شیاین ده‌ستهه‌لاتێ ب ده‌ستهه‌لاته‌ك دى بگوهۆرن، بخوه شۆره‌شێن ئابۆرى ب شۆره‌شه‌ك سیاسى ب داوى هاتن. لڤێرێ جوداهى دناڤبه‌را یاخیبوون و شۆره‌شێ دا دیاردبن، یاخیبوون ڕژده لسه‌ر تێگه‌هێ مرۆڤایه‌تییێ و سرۆشتێ مرۆڤى یێ دویر ژ ده‌ستهه‌لاتا هێزا جیهانێ.
یاخیبوون ژ ئینكارێ ده‌ردكه‌ڤت و بناڤێ ڕژدییێ شۆره‌ش ژ نه‌رازیبوونا ڕه‌ها ده‌ردكه‌ڤت و ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ بریارێ ل سه‌ر خوه ب به‌ندى و تیرۆرێ هه‌تا بگه‌هت ئارمانجا خوه ددت. لڤێرێ كامۆ دگه‌هته ئه‌نجامه‌ك گرنگ ئه‌و ژى كو یاخیبوون كاره‌كێ ئافرێنه‌ره، به‌لێ شۆره‌ش عه‌ده‌مییه، ژبه‌ركو یاخیبوون داخوازێ ژ مرۆڤایه‌تییێ دكت ب ئارمانجا دروستكرنا خوه ل شوینا كوشتن و مرن سه‌خمه‌راتى دروستكرنا هه‌بوونه‌ك نه ڕێكه‌ڤتى.
3ـ یاخیبوون د هۆنه‌رى دا: هۆنه‌ر داهێنانه‌كه یاخیبوونێ بخوه‌ڤه دگرت، د هه‌مان ده‌مدا ئینكار و ڕژدى تێدا دیاردبن. ب دیتنا كامۆى یاخیبوون د هۆنه‌ریدا ئه‌وه ئافرێنه‌رێ گه‌ردوونى، داهێنه‌ر وه‌سان دبینت كو جیهان نه‌ته‌مامه و د هه‌ولدانێن به‌رده‌وام دایه، كو سه‌خبێر بكت و وى فورمى بدتێ یێ ژێ كێم. ب دیتنا كامۆى هۆنه‌ر دیالۆكێ دگه‌ل كه‌توارى دكت، لێ حاشاتییێ لێ ناكت و هۆنه‌ر سه‌ركێشیا داهێنه‌رى بۆ ژێده‌رێ یاخیبوونێ دكت. ب هه‌مان ڕێژه‌یا ب فۆرم ددت بوهایێن نه‌دیتى، به‌لێ دیتى ب بۆچوونا وى و هه‌ستپێدكت وه‌ك داهێنه‌ر. ل دووماهیكێ كامۆى به‌راوردى دناڤبه‌را یاخیبوون و تێگه‌هێ كوشتنێدا كر، هه‌ر وه‌كو به‌رى نوكه دناڤبه‌را عه‌به‌س و خوه‌كوشتنێدا كرى. بوهایێ یاخیبوونێ د ئه‌وێ چه‌ندێ دایه كو سینۆره‌كێ بۆ چه‌وساندنێ د دانن و ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ یاخیبوونێ ساخله‌ته‌كێ باش بۆ مرۆڤایه‌تییێ په‌یداكر، ئانكو یاخیبوون هه‌لگرا ده‌ستپێكه‌ك داهێنانێیه و لڤێرێ تێگه‌هێ كوشتن و یاخیبوونێ دژى هه‌ڤن. ل سه‌ر ئاستێ لۆژیكى هه‌گه‌ر مرۆڤێ یاخى كوشتن كر، لڤێرێ ئه‌وى جیهان دابه‌شكر و ئێكه‌تیا مرۆڤایه‌تى تێكشكاند و لڤێرێ هاوكێشا دبێژت: ئه‌ز یاخیمه، ئانكو ئه‌م یێن هه‌ین دیاردبت. ئه‌م دگه‌هن وى ئه‌نجامى كو كامۆى ڕامانێن پۆزه‌تیڤ و ئافرێنه‌رى داینه عه‌به‌سێ و یاخیبوونێ، ژبه‌ركو هه‌ستێ عه‌به‌سى هشا مرۆڤى هشیار دكت و ژ چاره‌نڤێسێ وى بلندتر دكت و ڕامانه‌ك دى بۆ هه‌بوونێ په‌یدادكت. هشیارى ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ یاخیبوونێ یه، كاركرن بۆ گوهۆرینێ، به‌رده‌وامى و پێشكه‌ڤتنا یاخیبوونا مرۆڤى دهێته گوهۆرین بۆ بوهایێن مرۆڤایه‌تى كو بنه‌مایێ ئێكگرتنا وان وه‌كو هێزه‌كا ئافرێنه‌ر ددانت.